30.9.16

ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΥ ΟΡ. ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗ: Από την Ορεστίδα στο Μπίρκενάου… [Ι]


ΟΔΟΣ 14 & 21.4.2016 | 831 & 832

Η διαχρονική πορεία των Εβραίων της Καστοριάς

α' μέρος


Οφείλω εξ αρχής να σας δηλώσω ότι αν και δεν είμαι Καστοριανός, είμαι συναισθηματικά δεμένος τόσο με την Καστοριά όσο και με το θέμα αυτό, αφού αφορά στους δικούς μου ανθρώπους, τους Έλληνες Εβραίους και στην ιστορία τους.

Η παρουσία του εβραϊκού στοιχείου στην Καστοριά είναι διαχρονική και χάνεται στους αιώνες. Πρέπει να σας πω εδώ, ως επιβεβαίωση της θέσης αυτής, ότι τη μελέτη μου την ξεκίνησα κάπως ανάποδα: στην Κωνσταντινούπολη, την οποία επισκέπτομαι πολύ συχνά από τα παιδικά μου χρόνια, στη παλιά εβραιογειτονιά του Μπαλατά, υπάρχει ακόμη το ερείπιο μιας παλιάς Συναγωγής: της Συναγωγής της Καστοριάς, που ίδρυσαν σουργκιούνηδες, μέτοικοι Καστοριανοί Εβραίοι, που μεταφέρθηκαν στην Πόλη από το Μεχμέτ το Β’ τον Πορθητή, λίγο μετά το 1453.

Με αφορμή αυτό το γεγονός, ξεκίνησα να μελετώ και την ιστορία των Καστοριανών Εβραίων, έχοντας ως πρόσθετο έναυσμα στις αναζητήσεις μου, το ότι η ιστορία τους δεν είχε μελετηθεί επισταμένα – με εξαίρεση το βιβλίο του εκλεκτού έτερου ομιλητή, του Πάνου Τσολάκη (2), καθώς κι ένα δυσεύρετο ξενόγλωσσο βιβλίο του Μιχαήλ Μόλχο (3), που εκδόθηκε προπολεμικά.
Πολύ αργότερα, τον Απρίλιο του 2000, ήρθα για επαγγελματικούς λόγους στην περιοχή και βεβαίως άδραξα την ευκαιρία να αναζητήσω τα ίχνη της αλησμόνητης εβραϊκής κοινότητας της Καστοριάς.
Εντυπωσιάστηκα λοιπόν από την πλήρη απώλεια της συλλογικής αλλά και της ατομικής μνήμης των Καστοριανών, διότι ζήτησα από δεκάδες ανθρώπους να μου υποδείξουν τη θέση της άλλοτε εβραϊκής συνοικίας κι εκείνοι με κοιτούσαν με προφανή απορία, σαν να τους είχα ρωτήσει για τη γειτονιά των Κινέζων. Και να σκεφτεί κανείς πως επέλεγα να ρωτώ ηλικιωμένους. Εντούτοις, πριν μερικές δεκαετίες, η μνήμη των Καστοριανών αναφορικά με τους Εβραίους συμπολίτες τους ήταν έντονη...

Αισθάνθηκα τότε πως έπρεπε να προσπαθήσω με κάθε τρόπο να αφυπνίσω τη συλλογική μνήμη των σύγχρονων Καστοριανών, ρίχνοντας φως στο σημαντικό αυτό κομμάτι της ιστορίας της πόλης.

Προσπαθώντας να εντοπίσουμε τις απαρχές της παρουσίας των Εβραίων στην Καστοριά και να χρονολογήσουμε την αρχική τους εγκατάσταση, θα δούμε ότι σύμφωνα με αρκετούς ερευνητές, ήδη από την ίδρυση της πόλης στα χρόνια του Ιουστινιανού και παρά την όχι φιλική προς τους Εβραίους νομοθεσία του, εγκαταστάθηκαν Εβραίοι στην Καστοριά και σχημάτισαν κοινότητα που αναπτύχτηκε θεαματικά και της δόθηκε η άδεια να συγκροτήσει τη δικιά της συνοικία εντός των τειχών της πόλης – πιθανόν και ως αντίβαρο στις σλαβικές επιθέσεις στην περιοχή. Άλλοι ερευνητές αναφέρονται στην παρουσία εβραϊκού στοιχείου στην περιοχή ακόμη παλιότερα, τον 3ο αιώνα, όταν ανοικοδομήθηκε ο προγενέστερος οικισμός και πήρε το όνομα Διοκλητιανούπολις. Όμως, η κάθοδος των Σλάβων στον ελλαδικό χώρο και τα αλλεπάλληλα κύματα των διαφόρων εισβολέων και κατακτητών και τα συνεπακόλουθα τους, εκτός του ότι ταλαιπώρησαν αρκετά τη Δυτική Μακεδονία, περιόρισαν την γνώση μας για την εν γένει ιστορία της περιοχής και προφανώς και της εβραϊκής κοινότητας.

Ήδη όμως από το 10ο αιώνα μαρτυρείται πλέον με ατράνταχτα ιστορικά γραπτά τεκμήρια η εγκατάσταση ελληνόφωνων Εβραίων εμπόρων στην Καστοριά, που γρήγορα σχημάτισαν μια πρώτη οργανωμένη ρωμανιωτική κοινότητα. Τον 11ο αιώνα ήρθαν στην πόλη Ουγγροεβραίοι πρόσφυγες, που διέφυγαν τις διώξεις και τις λεηλασίες των Σταυροφόρων. Το 12ο αιώνα ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης θα φτάσει τις 2.500-3.000 ψυχές σε ένα συνολικό πληθυσμό 20.000 κατοίκων.

Στα κατοπινά χρόνια η εβραϊκή κοινότητα της Καστοριάς απέκτησε πνευματική λάμψη και ανάπτυξη: δημιουργήθηκε ραβινική ακαδημία, που ανέδειξε σπουδαίους ραβίνους και μελετητές της Βίβλου, με σημαντικότερο τον Τοβία μπεν Ελιέζερ.

Η κατάκτηση της Καστοριάς από τους Οθωμανούς στα 1385, έφερε οικονομική κάμψη στη Δυτική Μακεδονία, ενώ λίγο αργότερα ο ίδιος ο Μεχμέτ ο Πορθητής θα επιβάλλει τη μετεγκατάσταση σημαντικού αριθμού εβραϊκών οικογενειών της Καστοριάς στο Μπαλατά της Πόλης. Εκείνοι οι Ρωμανιώτες Ελληνόφωνοι Καστοριανοί Εβραίοι χρησίμευσαν ως διερμηνείς και μεσολαβητές μεταξύ της Πύλης και του ελληνορθόδοξου πληθυσμού της Κωνσταντινούπολης και παράλληλα εμπλούτισαν δημογραφικά την αποψιλωμένη και ρημαγμένη από κατοίκους Πόλη, με ένα στοιχείο υγιές και ακμαίο. Οι αναγκαστικά μετοικήσαντες Εβραίοι, αποκληθέντες τουρκιστί «σουργκιουνλού», έτυχαν ιδιαίτερης προνομιακής φορολογικής αντιμετώπισης.

Εκτός από τους Καστοριανούς, στην Κωνσταντινούπολη εγκαταστάθηκαν τότε Ελληνόφωνοι Εβραίοι από τη Βέροια, την Αχρίδα, τις Σέρρες, το Διδυμότειχο και άλλες πόλεις. Οι Καστοριανοί Εβραίοι μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη μαζικά – πιθανώς και σύσσωμη η κοινότητα, υπό την ηγεσία του ραβίνου Ματαθία Ταμάρ και στη νέα τους πατρίδα δεν διασκορπίστηκαν, αλλά εγκαταστάθηκαν όλοι μαζί συγκροτώντας μια νέα κοινότητα. Χτίσανε τη Συναγωγή τους στο δυτικό άκρο του Μπαλατά, πολύ κοντά στο Βυζαντινό ανάκτορο, που είναι γνωστό σήμερα ως Τεκφούρ Σαράϊ, αλλάζοντας τα δεδομένα της περιοχής τόσο, ώστε για μια περίοδο ολόκληρος ο Μπαλατάς έφερε την ονομασία «Καστορία».

Γυρνώντας πίσω στα μέρη μας, θα δούμε ότι η Καστοριά και ολόκληρη η περιοχή της είχε παρακμάσει. Μειωμένη οικονομική ανάπτυξη και ανασφάλεια σε όλη την περιφέρεια, που μαστιζόταν από τη ληστεία, έστηναν ένα γκρίζο σκηνικό, που αναπόφευκτα οδηγούσε στην πληθυσμιακή συρρίκνωση. Δυστυχώς, οι ιστορικοί κύκλοι επαναλαμβάνονται, όχι μόνον ως φάρσα, αλλά και ως τραγωδία... 

Τα χρόνια εκείνα θα αναπτυχθεί σε βάρος της Καστοριάς το γειτονικό Μοναστήρι και θα καταστεί το κέντρο της ευρύτερης περιοχής, όπου θα οδηγηθούν μοιραίως πολλοί οικονομικώς σημαίνοντες Καστοριανοί, μεταξύ των οποίων πολλοί Εβραίοι. Να σημειώσουμε εδώ ότι η εβραϊκή κοινότητα του Μοναστηριού καταστράφηκε στα 1943, με την ενεργό συμμετοχή των Βουλγάρων κατακτητών της περιοχής.

Ας επιστρέψουμε στο 15ο αιώνα, για να δούμε ότι το ρου της ιστορίας και την εικόνα παρακμής της Καστοριάς θα αλλάξει η έλευση μιας νέας πληθυσμιακής ομάδας, των Σεφαραδιτών Εβραίων. Η έξοδος των Εβραίων από την Ιβηρία μετά τα 1492 και η ακόλουθη φιλόξενη πρόταση του Σουλτάνου Βαγιαζήτ B’ για εγκατάσταση τους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, που απετέλεσε για τους επόμενους αιώνες ένα ασφαλές καταφύγιο για τους καταδιωκόμενους Εβραίους της Ευρώπης, δεν άφησε ανεπηρέαστη την Καστοριά. Κάθε άλλο μάλιστα. Η ύπαρξη ήδη στην πόλη εβραϊκής κοινότητας, ενθάρρυνε τμήμα των εξόριστων της Ιβηρικής να παραμείνει στην Καστοριά.

Στα 1537 έφτασαν στην Καστοριά Εβραίοι από την Απουλία της Ιταλίας, ακολουθώντας τον αποχωρούντα Οθωμανικό στρατό, που κατείχε ως τότε την επαρχία αυτή, που παραδόθηκε στον Πάπα. Την ίδια περίοδο εγκαταστάθηκαν επίσης στην Καστοριά Εβραίοι από τη Σικελία. Ήδη στα 1550 είχε σχηματιστεί στην πόλη μια νέα κοινότητα από ισπανόφωνους αλλά και ιταλόφωνους φυγάδες, καθώς η λιμναία πόλη είχε καταστεί πόλος έλξης, λόγω της ανάπτυξης του εμπορίου γούνας. Οι νεοαφιχθέντες αυτοί εγκαθίστανται κοντά στη θέση της σημερινής πλατείας Ομονοίας, αγοράζοντας πιθανότατα οικόπεδα από τους Έλληνες της πόλης.




Σύντομα οι ισπανόφωνοι Σεφαραδίτες θα επικρατήσουν όλων των άλλων ομάδων, καίτοι πιθανόν δεν ήταν αριθμητικά περισσότεροι των ιταλοφώνων. Θα επιβάλλουν στους υπόλοιπους την κουλτούρα, τη γλώσσα, τα έθιμα και τις παραδόσεις τους, όπως και στις άλλες μακεδονικές πόλεις, όπου είχαν εγκατασταθεί, κυρίως επειδή ήταν πιο μορφωμένοι από τους υπόλοιπους, αλλά και επειδή βρίσκονταν και σε καλύτερη οικονομικά κατάσταση. Έτσι τα καστιλλιάνικα ισπανικά – τα λαντίνο - θα αντικαταστάσουν τα ελληνικά των ρωμανιωτών Εβραίων ως κύρια γλώσσα των Καστοριανών Εβραίων. Παρόλα αυτά, στοιχεία της Ρωμανιωτικής παράδοσης διατηρήθηκαν μέχρι το τέλος, κάτι που κι εγώ συνειδητοποίησα πρόσφατα, μελετώντας τη διάταξη της Αραγονία, της τελευταίας Συναγωγής της Καστοριάς, που σε πολλά μοιάζει με τη δικιά μας, την απολύτως Ρωμανιωτική Συναγωγή της Χαλκίδας, από όπου κατάγομαι.

Το 17ο αιώνα η εβραϊκή κοινότητα Καστοριάς δοκιμάστηκε από την επιρροή των ιδεών και της μεσσιανικής κίνησης του ψευδομεσσία Σαμπετάϊ Σβι, που αναστάτωσε γενικότερα τις εβραϊκές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: στα 1665 έγινε δεκτός με ενθουσιασμό από τους Καστοριανούς Εβραίους ο Abraham Nathan Ashkenazi, γνωστός ως Νατάν της Γάζας, φέρνοντας τις ιδέες του ψευδομεσσία Σβι. Η μεταστροφή του Σβί στο Ισλάμ, λίγο αργότερα, έφερε μεγάλη απογοήτευση στην κοινότητα της Καστοριάς, με συνεπακόλουθο την επικράτηση έντονου θρησκευτικού συντηρητισμού. Γι’ αυτό στα 1680 πολλοί Καστοριανοί Εβραίοι, με επικεφαλής το ραβίνο της Καστοριάς Σεμαγιά μπεν Μόζες Μάγιο, κουβαλώντας το αίσθημα ντροπής και ενοχής για την υποστήριξη που είχαν παράσχει στον ψευδομεσσία, κατέφυγαν στο γειτονικό Μοναστήρι. Μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα, στην Καστοριά υπήρχαν τέσσερις συναγωγές: η Ρωμανιωτική, η Απουλία, η Ισπανική και η Πορτογαλική. Στα 1719 τρεις από αυτές καταστράφηκαν από φωτιά και έκτοτε στην πόλη παρέμεινε μόνο μια Συναγωγή: η Αραγονία.

Μετά το 18ο αιώνα αρκετοί Καστοριανοί Εβραίοι εμφανίζονται να κατέχουν ηγετικό ρόλο σε άλλες εβραϊκές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου και αναδείχτηκαν ως προσωπικότητες ευρύτερης αποδοχής, όπως ο Ισαάκ ντε Μάγιο, γνωστός ως Ισαάκ Χασαρ, που εγκαταστάθηκε στη Λάρισα, όπου αναδείχθηκε οικονομικός σύμβουλος του Βαλή της πόλης και εισπράκτορας των φόρων του δημοσίου, αλλά και επικεφαλής των αργυραμοιβών με τον τίτλο του Σαράφμπαση.

Οι Εβραίοι της Καστοριάς προσεγγίζουν πληθυσμιακά, κατά τους επόμενους αιώνες, το ένα δέκατο του συνολικού πληθυσμού της πόλης, ποσοστό που θα διατηρηθεί μέχρι την εξόντωση τους από τους Γερμανούς.

Οι Καστοριανοί Εβραίοι ήταν εγκατεστημένοι στο κέντρο της πόλης, ανάμεσα σε Έλληνες χριστιανούς και Μουσουλμάνους, έχοντας χτίσει τα σπίτια τους σε δύο γειτονικές συνοικίες γύρω απ’ τη σημερινή πλατεία Ομονοίας. Στενά λασπωμένα δρομάκια, υγρασία, βρωμιά και ανθυγιεινές συνθήκες ήταν ο καθημερινός κύκλος ζωής των πολλών, που ήταν φτωχοί μεροκαματιάρηδες. Η μεγάλη μάζα της κοινότητας αποτελείτο από πλανόδιους μικροέμπορους και τεχνίτες, που σχημάτιζαν ένα αδιαμόρφωτο συνειδησιακά προλεταριάτο. Οι άνδρες γυρνούσαν από παζάρι σε παζάρι και στα λογής πανηγύρια όλης της ευρύτερης περιοχής, που τότε δεν γνώριζε σύνορα, ως την Αχρίδα και την Κορυτσά. Έλειπαν για μέρες πολλές και γυρνούσαν στην Καστοριά τις Παρασκευές για να στήσουν τους πάγκους τους στην εβδομαδιαία αγορά στην Πλατεία του Ντολτσού, αλλά και για να γιορτάσουν το Σάββατο που ερχόταν.

Στον αντίποδα των φτωχών αυτών μικροεπαγγελματιών, κάμποσοι μεγαλέμποροι κατοικούσαν σε περικαλλή αρχοντικά και ηγούντο της Κοινότητας, κατέχοντας ζηλευτή θέση στην Καστοριανή κοινωνία και διατηρώντας κυρίαρχη θέση στο Τσαρσί και γενικότερα στο εμπόριο της πόλης, έχοντας εξαπλώσει τις επιχειρήσεις τους στα τότε σημαντικά οικονομικά κέντρα της Ευρώπης, τη Βιέννη, τη Βουδαπέστη, το Βουκουρέστι, την Τεργέστη, τη Δρέσδη. Ήταν μάλιστα σύνηθες να συνεταιρίζονται αρμονικά στις επιχειρήσεις τους αυτές και με χριστιανούς.

Κάπως έτσι άλλωστε, ήταν το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας μέχρι τη δεκαετία του 1960: πλειονότητα από μεροκαματιάρηδες και λιγοστοί ευκατάστατοι, εικόνα που όμως ξεχάσαμε μέσα από μια ευημερία επίπλαστη, εικονική και όπως αποδεικνύεται πρόσκαιρη…
Οι σχέσεις με τα υπόλοιπα πληθυσμιακά στοιχεία της πόλης ήταν σε γενικές γραμμές καλές, καίτοι στην πορεία του χρόνου σημειώθηκαν σημαντικές διενέξεις με αφορμή τον εμπορικό ανταγωνισμό. Η εικόνα δεν ήταν πάντα ειδυλλιακή, αφού καταγράφονται και κάποια αντισημιτικά ξεσπάσματα με αφορμή τις γνωστές ανυπόστατες κατηγορίες εκ μέρους των χριστιανών της πόλης για δήθεν χρήση αίματος από τους Εβραίους σε θρησκευτικές τελετές, γνωστές ως «συκοφαντίες του αίματος», με σημαντικότερες εκείνη του 1879 και του 1908.



(συνεχίζεται)



Σημειώσεις
1.  Το παρόν κείμενο αποτελεί ελαφρώς επεξεργασμένη μορφή της εισήγησης του γράφοντος, η οποία εκφωνήθηκε στην Καστοριά στις 27-3-2016, σε εκδήλωση αφιερωμένη στην ιερή Μνήμη των Ελλήνων Καστοριανών Εβραίων Θυμάτων του Ολοκαυτώματος, την οποία οργάνωσε το Ινστιτούτο Έρευνας και Διαχείρισης Πολιτισμικής Κληρονομιάς «Άννα Ραδηνή», στην Πρόεδρο του οποίου Σουλτάνα Ζορπίδου, ο γράφων εκφράζει από τη θέση αυτή τις ευχαριστίες του.

2. Πάνος Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, Θεσσαλονίκη 1994 και του ιδίου Η αρχι
τεκτονική της παλιάς Καστοριάς, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2009.

3. Michael Molho, Histoire des Israelites de Castoria, Thessaloniki 1938.

Φωτογραφίες:
-Καστοριανοί εβραίοι στο εβραϊκό νεκροταφείο στην περιοχή του σημερινού γηροκομείου και η είσοδος  του στρατοπέδου Άουσβιτς-Μπίρκενάου.
-Οι εξαίσιες τοιχογραφίες του αρχοντικού Σομαλιά, στην περιοχή της Εβραΐδος, που ήρθαν για πρώτη φορά στο φως της δημοσιότητας από την ΟΔΟ στις 13.2.2003 (φύλλο 204). Σήμερα δεν απέμεινε τίποτε υπό το φως της ημέρας.



Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ το α' μέρος στις 14 Απριλίου 2016, αρ. φύλλου 831 
και το β' μέρος στις 21 Απριλίου 2016, αρ. φύλλου 832.


Επιλογή σχετικών αναρτήσεων:

7 σχόλια:

  1. Ανώνυμος2/10/16

    "Εντυπωσιάστηκα λοιπόν από την πλήρη απώλεια της συλλογικής αλλά και της ατομικής μνήμης των Καστοριανών, διότι ζήτησα από δεκάδες ανθρώπους να μου υποδείξουν τη θέση της άλλοτε εβραϊκής συνοικίας κι εκείνοι με κοιτούσαν με προφανή απορία, σαν να τους είχα ρωτήσει για τη γειτονιά των Κινέζων. Και να σκεφτεί κανείς πως επέλεγα να ρωτώ ηλικιωμένους. Εντούτοις, πριν μερικές δεκαετίες, η μνήμη των Καστοριανών αναφορικά με τους Εβραίους συμπολίτες τους ήταν έντονη..."
    Ε όχι κι έχουμε χάσει ατομική και συλλογική μνήμη!!!!!!
    Ποιους ρώτησες Χριστιανέ μου;
    Αυτούς που ήρθαν στην πόλη της Καστοριάς από τα γύρω χωριά;
    Τον Νίκο τον Πιστικό τον ρώτησες;

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Ανώνυμος4/10/16

    #Τον Νίκο τον Πιστικό τον ρώτησες; #

    Μόνο αυτός γνωρίζει;

    α υ τ ό χ θ ω ν

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Ανώνυμος6/10/16

    #α υ τ ό χ θ ω ν

    Όχι, αγαπητέ! δεν γνωρίζει μόνο εκείνος. Φυσικά υπάρχουν και άλλοι πολλοί που γνωρίζουν.
    Ένα ακόμη παράδειγμα πιστεύω πως θα σε πείσει.
    Η αείμνηστη Ιφιγένεια Διδασκάλου κάλυψε με τη ζωή της όλον τον 20ο αιώνα. Δεν ήταν καν μωρό παιδί η ίδια τότε που ζούσαν οι Εβραίοι στην Καστοριά, αλλά ολόκληρη κοπέλα, μορφωμένη και με συγκροτημένη προσωπικότητα.
    Ποια καλύτερη πηγή θα μπορούσε να βρει όποιος ήθελε να γράψει την ιστορία και των Εβραίων της Καστοριάς;

    Καθένας που γράφει κάτι λειτουργεί σαν πομπός μηνυμάτων με πολλούς δέκτες.
    Αυτό λοιπόν το μήνυμα περί απωλείας της μνήμης των Καστοριανών αρνούμαι να το αποδεχθώ, γιατί είναι ατεκμηρίωτο, άρα σαθρό και άκρως υποκειμενικό, για να μη πω υστερόβουλο, όποιος κι αν το εκφράζει.
    Και ασφαλώς δεν είμαι μόνο εγω που το απορρίπτω.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Athena6/10/16

    Τώρα εδώ που τα λέμε, όσο φιλότιμη και ειλικρινής κι αν είναι η απόπειρα του κυρίου Παπαστρατή να γράψει την Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς, η αλήθεια είναι ότι σε κάποια σημεία υπολείπεται, όπως αυτό που επισημαίνουν οι παραπάνω σχολιαστές, ο έλεγχος δηλαδή κάποιων πηγών (γιατί τα έγγραφα είναι αναμφισβήτητα).
    Ως προσέγγιση είναι ενδιαφέρουσα, αλλά κατά τη γνώμη μου (αν επιτρέπετε) δεν μπορεί να υιοθετηθεί και σαν το απαύγασμα της ιστορικής μελέτης μιας κοινότητας.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Χριστίνα6/10/16

    Προφανώς ο κ. Παπαστρατής συνάντησε νέους δημότες, που μετοίκησαν στη πόλη από τα χωριά, κι όπως ήταν φυσικό, δε γνώριζαν την ιστορία της πόλης. Γι' αυτό ήταν "σαν να τους είχε ρωτήσει για τη γειτονιά των Κινέζων".
    Κάτι παρόμοιο έγινε με τη πρόεδρο ενός Ινστιτούτου-ΜΚΟ, που συνεργάστηκε σε σχετική εκδήλωση. Και η ίδια δήλωσε άγνοια. Τουλάχιστον, όταν ήταν νεότερη. Κάτι δηλαδή "σαν γειτονιά των Κινέζων Νο 2".
    Στη συνέχεια, βέβαια, γνώρισε την ιστορία της Καστοριάς. Και πλέον, τιμάει τους Εβραίους. Και τους Γερμανούς.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. Ανώνυμος7/10/16

    Αυτό το σχόλιο αφαιρέθηκε από έναν διαχειριστή ιστολογίου.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. Ανώνυμος7/10/16

    @Χριστίνα
    Το "Και τους Γερμανούς" μου άρεσε πολύ!
    Είναι εκπληκτικό ότι η [.....] έχει τόσες καλές, μα τόσες καλές σχέσεις με τους Γερμανούς! [.....]

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.

ΑΝΑΡΤΗΣΕΙΣ