Λόγος & Αντίλογος

Η θρυλική παρέα «Τα καλά παιδιά» με πανό
«Τα καλά παιδιά στην διάδοση του εθίμου»
και «Ζήτω το καρναβάλι της Καστοριάς» 

«Περί καρναβαλιού»

Αγαπητή ΟΔΟΣ,

Τι και αν τον τελευταίο χρόνο ανετράπη το πολιτικό σκηνικό και συντελούνται στην Ελλάδα πρωτοφανείς και δυσάρεστες εξελίξεις, ενώ στον υπόλοιπο κόσμο σημειώνονται κοσμογονικές αλλαγές; Κι' όμως στην Καστοριά, την ίδια περίοδο τίποτε δεν άλλαξε, όλοι είναι και πάλι ακάθεκτοι. Έτσι λίγο μετά την -ιστορική για την πόλη- 11η Νοεμβρίου, ξεκινά και πάλι η συζήτηση για τα ερχόμενα καρναβάλια. Ή τα «ραγκουτσάρια», όπως κάποιοι θέλουν να αποκαλούν το τοπικό Καστοριανό Καρναβάλι.

Στην ΟΔΟ, αρ. φύλλου 814/3.12.2015, στο οπισθόφυλλο ο κ. Μενέλαος Μπατρίνος, ορθώς σημειώνει πως «Η τουριστική, πλέον, Καστοριά διαφημίζει το ιστορικό καρναβάλι της με μια λέξη που δεν έχει σχέση με την πόλη και ούτε έχει λεκτική αντιστοιχία με την χαρά και το γλέντι του Καστοριανού Καρναβαλιού». Αναφερόμενος επίσης στην λέξη «ραγκουτσάρια», την χαρακτηρίζει «βάρβαρη και ξένη προς οτιδήποτε Καστοριανό». Και πώς μια τέτοια βάρβαρη -ομολογουμένως- λέξη να μην προκαλεί θλίψη και αγωνία στους παλιούς αστούς Καστοριανούς. Λέξη παντελώς άγνωστη στο λεξιλόγιό τους που τώρα κάποιοι επιμένουν να την αποδώσουν στην Καστοριά. Και δεν συμβουλεύονται κανένα από τους εναπομείναντες παλιούς.

Ωστόσο και εγώ που ανήκω σε άλλη, πολύ επόμενη γενιά Καστοριανών, επιβεβαιώνω ότι ποτέ δεν άκουσα αυτή την λέξη στους παλιότερους Καστοριανούς συγγενείς μου. Μόνο έξω την άκουγα, όχι στο σπίτι μου. Και προσπαθούν να μου την επιβάλλουν.

Να κάνουν το μαύρο "άσπρο". Με μια λέξη, που «φόρτωσαν» στην ιστορία του Καστοριανού Καρναβαλιού το 1987, για «εμπορικούς»-«τουριστικούς» σκοπούς. Χωρίς να υπολογίζουν τις μετέπειτα συνέπειες για το Καρναβάλι, στα τέλη του 2015. Προσπαθώντας λοιπόν να προμοτάρουν το τοπικό έθιμο, το ρετσίνωσαν με την συγκεκριμένη λέξη της υπαίθρου ή άλλης περιοχής αποδίδοντας το ριζικό της λέξης στο λατινικό rogātōrēs (ζητιάνοι), προερχόμενη ετυμολογικώς από το λατινικό ρήμα rogātiō (ζητώ). Όλα αυτά γνωστά.

Αυτή είναι η πρώτη εκδοχή που δόθηκε για την ερμηνεία. Την οποία, λίγοι ή πολλοί γνωρίζουν και με ευκολία επικαλούνται. Θεωρώντας, πως το λατινικό στοιχείο, (άρα και η λατινική διάλεκτος), είναι σε τόσο μεγάλο βαθμό διαδεδομένο, που φτάνει και περισσεύει, ώστε να θεωρείται ως μία και μοναδική η «πηγή» προέλευσης της λέξης. Υποστηρίζοντας πως οι Καστοριανοί για να διασκεδάσουν ήταν επαίτες. Πως ζητιάνευαν. Δηλαδή, το «αρχοντικό στολίδι τους», κατοικούνταν από επαίτες αστούς. Μπερδεμένα όλα αυτά και μυστήρια μου μοιάζουν. Τόσο άσχετοι με την πόλη της Καστοριάς και με την κοινωνία της που μάλλον αρέσει σε κάποιους να υποβαθμίζουν το καρναβάλι σε κάτι φθηνό. Συμπτωματικά, κανένα δεν είδα να «ζητιανεύει» μέχρι σήμερα, ακόμη και αν δηλώνει «ραγκούτσαρος».

Η δεύτερη εκδοχή προελεύσεως της λέξης «ραγκουτσάρια» νομίζω είναι νεώτατη και άρχισε να διαδίδεται τελευταία. Σχετίζεται με τους Βογόμιλους (Богомили, χριστιανική κοινότητα στα Βαλκάνια μεταξύ του 10ου και του 15ου αιώνα) και τα κατάλοιπα -κλειστού τύπου- εκδηλώσεών τους. Η λέξη «ραγκουτσάρια» είναι παραφθορά της λέξης «ντραγκουτσάροι» (ντραγκ/драги στα σλάβικα σημαίνει αγαπητός).

Οι Βογόμιλοι γνωστοί και ως «Ντραγκουβίτες» -στα σλαβικά προφερόταν «Ντραγκουτσάροι» - σατύριζαν τους πλούσιους και τους δεσποτάδες. Οι «ντραγκουτσαρέοι» περιγελούσαν το σκήπτρο που κρατούσαν οι βασιλείς και οι δεσποτάδες ως σύμβολο εξουσίας. Σε αυτήν την σάτυρα τους εισήχθη ο όρος «παταρίτσα», που δεν ήταν τίποτα άλλο, πέρα από το μπαστούνι πεζοπορίας. Η προέλευση της λέξης «παταρίτσα» (πατ/ пут στα σλάβικα είναι ο δρόμος) τείνει να ενσωματωθεί -όλως τυχαίως και αυτή- στο Καστοριανό Καρναβάλι. Επομένως σύνδεση της λέξης «ραγκουτσάρια» με το Καστοριανό Καρναβάλι δεν μπορεί να υπάρξει ούτε με αυτήν ερμηνεία της λέξης. Failed.

Τρίτη εκδοχή προέλευσης της λέξης είναι και αυτή σλάβικη. Πηγάζει από την λέξη ρογκοτσάρι-Рогочари και προέρχεται από το ρόγκοβι-Рогови, που σημαίνει κέρατα. Σύμφωνα με αυτήν, οι συμμετέχοντες μεταμφιέζονταν σε κερατοφόρα ζώα που κρυμμένοι πίσω από προβιές και αυτοσχέδιες μάσκες, επιχειρούσαν στην απομάκρυνση των κακών πνευμάτων. Εκδοχή που ποτέ δεν έκανε την εμφάνιση της στο Καρναβάλι της Καστοριάς. Συνεπώς, και η τρίτη πηγή προέλευσης της λέξης και προσπάθεια ταύτισης της με το τοπικό Καρναβάλι είναι άτοπη και κατά φαντασία υπαρκτή. Failed.

Και όμως, αγαπητή ΟΔΟΣ, υπάρχουν κύκλοι συντοπιτών που είναι παθιασμένοι και ορκισμένοι οπαδοί των παραπάνω εκδοχών της λέξης «ραγκουτσάρια». Αρνούμενοι να αποδεχτούν πως έχουν πέσει θύματα παραπληροφόρησης και ανιστόρητης τοποθέτησης. Μάλιστα, χρησιμοποιούν και ως αποδεικτικά στοιχεία δημοσιεύσεις (!) του τότε τοπικού τύπου, στην μία από τις οποίες υπογράφει κάποιος με καταγωγή εκτός πόλης χρησιμοποιώντας και λεξιλόγιο, στο οποίο συμπεριλαμβάνει και την λέξη «ραγκουτσάρια». Ο λόγος προφανής. Στο αναγνωστικό κοινό που απευθύνεται, ήταν παντελώς άγνωστη η συγκεκριμένη λέξη και γι' αυτό την εξηγούσε. Στο άλλο πάλι, αναφέρονται «οι πρωτοχρονιάτικοι ρουγκουτσιαραίοι». Ναι αγαπητή ΟΔΟΣ. Σωστά διαβάζεις. Άλλωστε είναι γνωστό ανά την εμφύλιο πως κάθε πρωτοχρονιά, η πόλη σείεται από τις συγκεκριμένες εκδηλώσεις και τους ήχους των κουδουνιών. Ή μήπως όχι; Τί άλλο θα διαβάσει κανείς σε αυτήν την πόλη, άγνωστο.

Προσωπικά δεν ξέρω κανένα που να κατάγεται από την πόλη της Καστοριάς και να υποστηρίζει ότι οι γονείς και οι παππούδες τους ονομάζουν «ραγκουτσάρια» τα καρναβάλια. Οι περισσότεροι φανατικοί της ονομασίας είναι συμπατριώτες μας του ευρύτερου νομού. Ή ακόμη και με καταγωγή από χωριά όμορων νομών. Που μέχρι πριν κάποιες δεκαετίες ή ακόμη και ελάχιστα χρόνια δεν είχαν γλεντήσει ποτέ -μα ποτέ όμως- στο καρναβάλι. Που τους μιλούσαν για το τριήμερο γλέντι των καρναβαλιών και τους κοιτούσαν απορημένοι και αποσβολωμένοι. Κι όμως. Αυτοί, έχουν άποψη για το καστοριανό καρναβάλι. Όλοι τους, εκτός των Καστοριανών. Σε εμένα δεν μου επιτρέπουν να υποστηρίζω τα βιώματα της οικογένειάς μου και της πόλης μου. Της ζωής μου δηλαδή.

Θα μπορούσε να ειπωθεί -με αρκετή δόση σιγουριάς- πως όλοι αυτοί, οι οποίοι υπερασπίζονται αυτήν την βάρβαρη λέξη όπως σωστά έγραψε ο καθηγητής κ. Μπατρίνος, είναι οι ίδιοι που μιλούν με απαξιωτικούς -χλευαστικούς και χυδαίους- χαρακτηρισμούς για τους Καστοριανούς. Τους οποίους ακούω και μένω εντυπωσιασμένος. Για την δυστυχία τους να αντιπαθούν μια πόλη στην οποία οφείλουν την πρόοδο και την ζωή τους και ταυτόχρονα να δηλώνουν ότι την λατρεύουν.

Και μιας ο λόγος για την βαρύγδουπη, μη καστοριανή λέξη «ραγκουτσάρια», με μια απλή αναζήτηση στο διαδίκτυο, συμπεραίνει κανείς πως ανάλογες δυσπρόφερτες λέξεις (βλ. ρογκατσάρια, μπαμπουσάρια, μπουμπουσάρια, ρογκατσάρια, μουμπουτσάρια, λουκατσάρια, αρκουτσάρια και το κακό συναπάντημα) συναντώνται μόνο σε άλλες επαρχίες και σε περιοχές της υπαίθρου. Εκεί που οι μεταμφιεσμένοι φορούσαν και φορούν τις παραδοσιακές -για εκείνους- προβιές και κουδούνες. Εκεί που μπορεί όντως να ζητιανεύουν κάθε λογής καλό. Εκεί που χορεύουν τον ρογκατσιάρη χορό. Ποτέ όμως δεν θα τα συναντήσει στην Καστοριά, και στο Καρναβάλι της.

Επιτέλους όμως οι υποστηρικτές της ρετσινιάς, δείχνουν μπερδεμένοι και ανοργάνωτοι. Θα πρέπει να αποφασίσουν. Ή θα γιορτάζουν τον διωγμό των καλικάντζαρων, όπως εορτάζεται ανά την Ελλάδα εκεί που συναντάται το συγκεκριμένο έθιμο με διάφορες παραλλαγές του ονόματος, αλλά με τις ίδιες φορεσιές όπως κουδούνες, προβιές και κέρατα (ραγκουτσάρια), ή θα τους καταδιώκουν ντυμένοι καουμπόιδες, σπάιντερμαν, πριγκίπισσες, ιππότες και βασιλείς (δηλαδή καρναβάλια). Και «ραγκουτσαραίοι» και καρναβαλιστές ταυτόχρονα δεν μπορεί να είναι. Όχι πάντως στο αστικό Καστοριανό Καρναβάλι. Στο οποίο ποτέ δεν υπήρξαν αρκουδιάρηδες, προβιές και κουδούνες. Και φυσικά ούτε φαλλοί.

Και σαν να μην έφτανε αυτή η λέξη με την οποία βάπτισαν το Καρναβάλι το 1987, γραφικοί, λαογράφοι ή και τα δύο μαζί, σε λίγα χρόνια, η πόλη της Καστοριάς κινδυνεύει να «φορτωθεί» στις πλάτες της κι άλλα «ήθη και έθιμα». «Καστοριανά» θα τα θεωρούν σύντομα, αν δεν τα θεωρούν ήδη:  Όπως έγινε για παράδειγμα τα «χάλκινα». Πήραν την θέση που είχαν τα βιολιά ("βγελιά') και τα νταούλια, και την παρέδωσαν στα «χάλκινα». Λες και τότε οι οργανοπαίχτες παίζανε με σιδερένια ή με ασημένια.

Αγαπητή ΟΔΟΣ, μην τους κατακρίνεις. Τα είπε όλα σε λίγες γραμμές, ο πρώην πρόεδρος της Βουλής κ. Πετσάλνικος, για το πώς αντιμετώπιζαν την μετάβασή τους στην πόλη -στα νεότερα χρόνια, την δεκαετία του ‘60-’70:  «...η έναρξη της φοίτησής μας στο γυμνάσιο Καστοριάς, ήταν ταυτόχρονα και μια μεγάλη πολιτισμική αλλαγή. Από μια κοινότητα που ξέρεις, …βρίσκεσαι στην πόλη και τότε ήταν όλα διαφορετικά».... «Για τα παιδικά μάτια, τα παιδικά μυαλά όλα αυτά ήταν πρωτόγνωρα. Ήταν εμπειρίες μοναδικές», επισήμανε μεταξύ άλλων ο πρώην πρόεδρος της Βουλής. Έτσι μπορούν να εξηγηθούν πολλά.

Και δεν έφταναν όλα τ’ άλλα, ήρθε να μας «διδάξει» ο δήμος Καστοριάς με το προχθεσινό δελτίο τύπου του στο οποίο ανακοίνωσε τις τοπικές εκδηλώσεις για το πού συναντά κάποιος καρναβάλια και πού «ραγκουτσάρια». Διεστραβλώνοντας την αλήθεια. Δηλαδή, τα χωριά της Καστοριάς έχουν «καρναβάλι» και η πόλη φέρει το βάρβαρο «brand name» στο καρναβάλι της. Μέσω της αντιδημαρχίας Πολιτισμού, επιβεβαιώνεται η παραπληροφόρηση και την εξίσωση της πόλης με κάτι φθηνό.

Στο συγκεκριμένο δελτίο που εξέδωσε για το δωδεκαήμερο, μόνο για την πόλη της Καστοριάς, αναφέρεται η λέξη «ραγκουτσάρια». Στο πρόγραμμα βεβαίως, αναφέρονται και τα χωριά στα οποία θα πραγματοποιηθούν καρναβάλια το δωδεκαήμερο: Απόσκεπος, Μακροχώρι, Κορησός, Λιθιά, Μαυροχώρι, Πολυκάρπη, Κλεισούρα και Τοιχιό, αλλά προς έκπληξη όλων δεν υπάρχει πουθενά ο συγκεκριμένος όρος. Ούτε καν για την Κλεισούρα, της οποίας τοπικό γνώρισμα είναι τα «Αργκουτσάρια». Με άλλα λόγια, τα χωριά του νομού Καστοριάς, κατά την ίδια περίοδο εορτασμών, έχουν καρναβάλια, αλλά μόνο η πόλη έχει «ραγκουτσάρια».

Κατάλαβες πιστεύω. Και επειδή καταλαβαίνει και ο αναγνώστης, επέτρεψε μου να διατηρώ αμφιβολίες και να επιφυλάσσομαι για την σύνταξη του δελτίου τύπου και τις προθέσεις του συντάκτη της ανακοίνωσης της αντιδημαρχίας.

Και αναμφισβήτητα, όλοι τους μπορεί να είναι υπερήφανοι για την καταγωγή τους. Έτσι νιώθουν και οι Καστοριανοί. Που στο κάτω-κάτω της γραφής, οι Καστοριανοί, δεν εισέβαλαν σε καμία πλατεία, κανενός χωριού, να χαλάσουν την όποια πολιτισμική και εθιμική «παράσταση». Σε πείσμα όσων επιχειρούν ορισμένοι «πολιτιστικοί», «πολιτισμικοί» και «πολυπολιτισμικοί» που βάλθηκαν να υποβαθμίσουν τον απλό, αλλά αστικό χαρακτήρα του Καστοριανού Καρναβαλιού, και να του δώσουν «βαλκανικό» χαρακτήρα πολλαπλής σημειολογίας.

Ευχαριστώ για την φιλοξενία.

Ιωάννης Σκόρδας

iskord@hotmail.com

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 17 Δεκεμβρίου 2015, αρ. φύλλου 816

Σχετικά:
Λόγος & Αντίλογος "περί καρναβαλιού συνέχεια" (Ιωάννης Σκόρδας)