ΠΕΡΔΙΚΚΑ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ: Βιομηχανία στην Ελλάδα

ΟΔΟΣ 14.3.2013 | 683

Στο προηγούμενο άρθρο, η απάντησή μου στο ερώτημα αν χρειαζόμαστε βιομηχανία στην Ελλάδα, ήταν καταφατική.  Χρειαζόμαστε την βιομηχανία, είναι απαραίτητη όχι μόνο για την ανάπτυξη, αλλά και για την ίδια την ανεξαρτησία της χώρας μας και την παραμονή της Ελλάδας στις αναπτυγμένες χώρες. Πρέπει να απαντήσουμε σε ιστορικά ερωτήματα για το πια εξέλιξη μας έφερε μέχρι εδώ και πως, με ποιο είδος βιομηχανίας και ποιο τρόπο θα συνδεθούμε πάλι με την ανάπτυξη.

Διαβάζει κανείς την ιστορία της ελληνικής βιομηχανίας, από την θαυμάσια εργασία της Αγριαντώνη (1):
«Στην ανεξάρτητη Ελλάδα του 1830, δεν έχει νόημα να μιλά κανείς για εκβιομηχάνιση».
Αργότερα, γινόταν «κατ’ επανάληψη λόγος περί δημιουργίας μεγάλων εργαστηρίων (manufactures), συγκεντρωμένων μονάδων παραγωγής που η χώρα αγνοούσε ως τότε».

Ο νεαρός βασιλιάς Όθων και το περιβάλλον του έμοιαζαν γοητευμένοι από την προοπτική της προνομιούχου «βασιλικής μανιφακτούρας», θεσμού που τόσο είχε συμβάλει στην ενίσχυση της δύναμης και του γοήτρου ορισμένων προηγμένων χωρών, όπως η Γαλλία. Ο θεσμός του προστατευμένου μεγάλου εργαστηρίου, οδηγείται σε παταγώδη αποτυχία! Είναι ολοφάνερο γιατί.

«Όλοι όσοι αναλαμβάνουν τις σχετικές πρωτοβουλίες, ζητούν την προστασία του βασιλιά, διαπραγματεύονται παροχές κάθε είδους, διευκολύνσεις, προνόμια, κάποτε και χρήματα». Λες και δεν άλλαξε τίποτε από τότε…

Γράφει η συγγραφέας:
«Χωρίς επιφυλάξεις, μπορούμε να πούμε ότι η προσπάθεια αυτή απέτυχε στο σύνολό της. Οι δυσκολίες αποδείχτηκαν ανυπέρβλητες, γιατί σε τελευταία ανάλυση προέκυπταν από την ίδια τη δομή μιας παραδοσιακής κοινωνίας, όπως ήταν η ελληνική την δεκαετία του 1830, στο πλαίσιο της οποίας το συγκεντρωμένο εργαστήριο, που απαιτεί σχηματισμένη ήδη οικονομία αγοράς, προωθημένη κοινωνική διαφοροποίηση και σαφέστερο καταμερισμό εργασίας, δεν μπορούσε να βρει τη θέση του».

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το «βασιλικό ζαχαροποιείο στο Καινούριο» που ξεπερνά τα εθνικά όρια.
Το 1839, η ελληνική Κυβέρνηση παραχωρεί για 10 χρόνια, το αποκλειστικό δικαίωμα παραγωγής ζάχαρης από κοκκινογούλια. Το προνόμιο συνοδεύεται με την παραχώρηση 10.000 στρεμμάτων εθνικών γαιών, μερικά χιλιόμετρα έξω από την Λαμία, και από το δικαίωμα να χρησιμοποιεί η επιχείρηση ελεύθερα την ξυλεία των γύρω δασών για καύσιμα. Σημειώνουμε ότι εκείνη την εποχή, το δάσος, το ξύλο, είναι η κύρια πηγή ενέργειας.

Το 1841 ολοκληρώθηκε η κτηριακή εγκατάσταση, σε ένα χώρο 5.000 m2, περιφραγμένο, όπου δεσπόζει ένα μεγάλο κτίριο. Εκεί στεγάζονται οι ατμομηχανές και απαραίτητος εξοπλισμός για την παραγωγή ζάχαρης (πλυντήρια, τριβεία, πιεστήρια, κλπ). Ο χώρος διαθέτει κατοικίες διευθυντών, δωμάτια για το προσωπικό, αποθήκες, εργαστήρια και ένα στάβλο).  Όλα μαζί, στοίχισαν 550.000 FF (Γαλλικά Φράγκα) περίπου. Η Ελλάδα κατανάλωνε 700-800 τόνους ζάχαρη το χρόνο.  Το εργοστάσιο σχεδιάστηκε για να παράγει 1.500.

Σημερινές Παρατηρήσεις:

Πρώτη: Ίδιοι με τους σημερινούς, λογαριασμοί του Καραγκιόζη:  Η έκταση για καλλιέργεια. Αντί για 10.000 στρέμματα, παραχωρήθηκαν 8.300, εκ των οποίων χωράφια 2.000, χέρσα 780, έλη 2.000 και 3.500 στρέμματα δάση. Για να παραχθούν 1.500 t ζάχαρη χρειάζονται 5.000 καθαρά στρέμματα παραγωγικής γης.

Δεύτερη: Παραβλέπει ένα παράγοντα που και το σημερινό Κράτος θα αγνοούσε, αρκεί που εξυπηρετούσε τα πολιτικά συμφέροντα των πολιτικών. Η δομή του αγροτικού πληθυσμού της αραιοκατοικημένης περιοχής δεν επαρκούσε για καλλιέργεια τόσο μεγάλων εκτάσεων, ούτε προσφέρονταν για μαζική προσφορά εποχιακής εργασίας.

Τρίτη: Λογαριασμοί της οκάς που θα λέγαμε σήμερα, των τεύτλων.
Ο υπολογισμός της τιμής της οκάς των τεύτλων έγινε για 0,01δρχ/ οκά. Η εταιρεία αναγκάστηκε να προσφέρει 0,02 δρχ./οκά. Ακριβώς διπλάσια τιμή αγοράς πρώτης ύλης!

Τέταρτη: παραγωγική ικανότητα για εξαγωγή, προσπαθώντας να εκμεταλλευτεί τις δυσκολίες προμήθειας ζάχαρης της Γαλλίας.

Ακριβώς το ίδιο έκανε και η Βασούλα, με το εργοστάσιο παραγωγής αμιάντου στο Ζιδάνι της Κοζάνης. Πίστευε ότι θα τρελάνουνε τον κόσμο στις εξαγωγές, αφού οι καθαρά παραγωγικές χώρες, Καναδάς, Ρωσία, Ν. Αφρική έβαζαν πολύ αυστηρούς όρους εξόρυξης και παραγωγής. Αποτέλεσμα το Ζιδάνι έμεινε ερειπωμένο σκορπίζοντας παντού τον καρκινογόνο αμίαντο...
Έπρεπε να πειστούν οι γεωργοί να καλλιεργήσουν το κοκκινογούλι στα δικά τους χωράφια ή να πάνε στη εταιρεία να καλλιεργήσουν τα χωράφια της εκμετάλλευσης. Δεν έγινε τίποτα.

Η κατάσταση που υπάρχει Φθινόπωρο του 1841 είναι καταστρεπτική. Η καλλιεργημένη γη με τεύτλα δεν ξεπερνά τα 100 στρέμματα, και η εταιρεία δεν αγόρασε ούτε τα ζαχαρότευτλα που είχαν παράγει για λογαριασμό της οι χωρικοί. Χάθηκε οριστικά η εμπιστοσύνη των χωρικών. Η συγγραφέας σημειώνει: «Το δυσανάλογο μέγεθος της επιχείρησης η οποία ¨φυτεύτηκε¨ σε ένα περιβάλλον κάθε άλλο παρά ¨βιομηχανικό¨, το αδύναμο της μικρής αγροτικής επανάστασης που απαιτούσε, είναι με συντομία, οι ουσιαστικοί λόγοι της αποτυχίας τους».
Όταν σήμερα διαβάζει κανείς αυτό το μεγαλεπήβολο σχέδιο δημιουργίας βιομηχανίας ζάχαρης, έρχεται στο μυαλό του, το επίσης μεγαλεπήβολο σχέδιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από φωτοβολταϊκό... και η εξαγωγή του, ηλεκτρικής ενέργειας, στην Ευρώπη. Με δυο αιώνες σχεδόν διαφορά, έχουμε από το ελληνικό Κράτος την ίδια λογική και νοοτροπία.

Εδώ λήγει η πρώτη προσπάθεια για την «εισαγωγή» του εργοστασιακού συστήματος στην Ελλάδα. Γιατί, τα σχέδια των ξένων στερούνται συχνά ρεαλισμού, γιατί «δεν πηγάζουν από την ίδια την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της χώρας».

Στον 19ον αιώνα, ίσως μόνο η βυρσοδεψία να μπορεί να χαρακτηριστεί σαν βιομηχανία. Σε απογραφή του Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας το 1908 βρίσκουμε: Σ’ όλη τη χώρα… «βυρσοδεψία μετά κινητηρίου δυνάμεως και έχοντα βιομηχανικόν χαρακτήρα ανέρχονται εις 53, απασχολούντα κινητήριον δύναμιν 1355 ίππων και εργάτας 1276».
8 εις Αττικοβοιωτία, 7 στις Κυκλάδες, 4 στην «Αχαϊοήλιδα», 2 στη Λάρισσα, 5 στη Χίο, 20 στη Σάμο, 2 στη Λέσβο, 2 στη Θεσσαλονίκη, «και τινά άλλα εις τους λοιπούς νομούς (2)».

Παρατηρούμε μια «βιομηχανική» έξαρση στη Σάμο! Η εκβιομηχάνιση της Σάμου θα στηριχτεί σε δυο κλάδους αιχμής, την καπνοβιομηχανία στο Βαθύ και την βυρσοδεψία στο Καρλόβασι… η πρώτη θα στηριχτεί κατά κανόνα σε ντόπιες πρώτες ύλες… η δεύτερη θα έχει καθαρά μεταπρατικό χαρακτήρα, περιοριζόμενη στην επεξεργασία εισαγόμενων δερμάτων, τα οποία εξήγαγε στη συνέχεια σε μια πλειάδα ξένων αγορών: Μικρά Ασία, Μέση Ανατολή (Συρία), την Αίγυπτο. Δεν είχε επιβάλει ακόμη, στις νέες ελεύθερες περιοχές, τον ανορθολογισμό του, το ελληνικό Κράτος.

Και άλλα νησιά του Αιγαίου παρουσιάζουν αναπτυγμένη βυρσοδεψία, που στηρίζεται στην εξωτερική Αγορά. Και άλλες πόλεις παρουσιάζουν μια οικοτεχνική, στην καλύτερη περίπτωση, βιοτεχνική ανάπτυξη.
Η σπανιότητα της μη μισθωτής και μόνιμης εργασίας, φυσική σε μια κοινωνία που απαρτίζεται ουσιαστικά από γεωργούς, είναι μια σοβαρή δυσκολία για βιοτεχνική ανάπτυξη.

Στη δεκαετία του 60, ο αδελφός μου δούλευε οδοντογιατρός στη Γουινέα. Με διηγούνταν λοιπόν, ότι οι Ρώσοι (τότε Σοβιετικοί), χάρισαν επί τη ευκαιρία της ανεξαρτησίας τους, στο Λαό της χώρας ένα μεγάλο δονητή. Η δουλειά που μπορούσε να κάνει ήταν να κουνά το δέντρο και να το ξεριζώνει. Έτσι μπορούσαν να φτιάχνουν χωράφια. Έστειλαν και τεχνίτες να δείξουν στους ντόπιους πως δουλεύει το μηχάνημα. Οι πολίτες παρακολούθησαν με προσοχή το μάθημα!. Το βράδυ όμως πήγαν και διέλυσαν το μηχάνημα. Έκαναν σκαλιστήρια!

Δεν είναι ακριβώς έτσι, αλλά μοιάζει ο τρόπος που απέτυχε η βιοτεχνική εγκατάσταση μεταξουργείου στη Σπάρτη. Τα μηχανήματά του «για το κλώσιμο της «μετάξης», του μεταξουργείου Δουρούτη στη Σπάρτη, φτάνουν «μοντέρνα» από την Ιταλία, την Άνοιξη του 1837. «Αποφασιστικό χτύπημα, με το οποίο το παραδοσιακό σύστημα έδειξε τη δύναμή του, ήρθε το 1839 με απροσδόκητο και πρωτότυπο τρόπο».
Οι έλληνες τεχνίτες που δούλευαν στο εργοστάσιο, εκπαιδεύτηκαν στη νέα τεχνική, καταφέρνοντας μάλιστα να αντιγράψουν ορισμένα εξαρτήματα των εισαγομένων τροχών και να τα προσαρμόσουν στα παραδοσιακά τους εργαλεία.

Έτσι από το 1839, ξαναπαίρνουν το δρόμο της υπαίθρου και της παλιάς τους τέχνης του πλανόδιου μεταξοκλώστη, με βελτιωμένη τεχνική.
«Η παραδοσιακή αγροτική βιοτεχνία, διάσπαρτη στις μικρές οικογενειακές εκμεταλλεύσεις, νίκησε το εργοστάσιο».

Ουσιαστικά η όποια βιομηχανική ανάπτυξη, ξεκινά στην Ελλάδα με την αστική επανάσταση του Γουδί, και τον ερχομό του Βενιζέλου (όχι φυσικά του Βαγγέλη!). Παίρνει όμως σάρκα και οστά με την δημιουργία προλεταριάτου, από την άφιξη στην Ελλάδα, των προσφύγων της Μ. Ασίας. Δημιουργείται η βιομηχανία των Μποδοσάκη και Κατσάμπα, που θα γίνουν σύμβολα για τους έλληνες κομμουνιστές (3) της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης και της καταπίεσης που δημιουργεί η οργανωμένη και πειθαρχημένη λειτουργία του εργοστασίου, και εδώ με επιπλέον την τσαπατσουλιά. Βιομηχανίες που λειτούργησαν χωρίς κανένα μέτρο ασφαλείας για το προσωπικό.

Μετά τον πόλεμο, και τον βιομηχανικό θρίαμβο των Σοβιετικών πενταετών σχεδίων, για πρώτη φορά (και τελευταία;) εμφανίζεται ολοκληρωμένο σχέδιο βιομηχανικής ανάπτυξης στην Ελλάδα. Δημιουργείται από την ΕΑΜική οργάνωση ΕΠΑΝ (Επιστήμη – Ανοικοδόμηση), και συγκεκριμενοποιείται από τον Δ.Μπάτση, στο σύγγραμμα: Η βαριά βιομηχανία στην Ελλάδα.

Γίνεται κατανοητό ότι στην Ελλάδα εμποδίστηκε πάντα η καπιταλιστική ανάπτυξη και τα γνήσια δημιουργικά αστικά στοιχεία, με τα οποία τότε, θα άνοιγε ο δρόμος για αυτόνομη βιομηχανική ανάπτυξη, μέσα από μια πλατιά συμμαχία λαϊκών – δημοκρατικών δυνάμεων. Αυτό θα ήταν και προϋπόθεση για ανεξαρτησία, για να μπορέσουμε να οραματισθούμε τον σοσιαλισμό.
Δυστυχώς ο «εμφύλιος» ανέτρεψε μια ομαλή εξέλιξη. Η ιθύνουσα τάξη που δημιουργήθηκε από τους παλιούς βασιλικούς φεουδάρχες με την σύμπραξη των δωσίλογων και μαυραγοριτών της κατοχής, κάθε άλλο από βιομηχανική ανάπτυξη σκέφτονταν.

Τα χρήματα των επανορθώσεων, όσα δεν έγιναν μπιχλιμπίδια για το Κολωνάκι, φαγώθηκαν σε «παγωμένες πιστώσεις». Η χωρίς μελέτη είσοδός μας στη Ε.Ο.Κ., αποτελείωσε και τα τελευταία δείγματα ορθής βιομηχανικής παραγωγής.
Πλήρης επικράτηση του αρπακτικού κεφαλαίου, με φασάδα το εμπορικό Κεφάλαιο.
Για να μην έχουν δε τύψεις κατήργησαν το Υπουργείο Βιομηχανίας.
Σήμερα βρισκόμαστε σχεδόν στο μηδέν βιομηχανικά, κάτι απομεινάρια υπάρχουν ακόμη που δεν μπορούν να συγκροτήσουν Βιομηχανία.

Η νοοτροπία που αναπτύχθηκε σαν συνέπεια της επικρατούσης ιδεολογίας, διέλυσε σε επικίνδυνο βαθμό και κέντρα καθαρά βιοτεχνικής παραγωγής. Οι θαυμάσιοι Καστοριανοί τεχνίτες έγιναν ή έμποροι ή κτηματίες, με διαμερίσματα στη Θεσσαλονίκη. Δεν επένδυσαν στη Γούνα, που σήμερα θα έκαμνε την Καστοριά να είναι, το Διεθνές Κέντρο Γούνας.
Το ότι είμαστε στο μηδέν από βιομηχανία, ίσως είναι και προσόν για να ξεκινήσουμε μια σύγχρονη βιομηχανική παραγωγή.
Αρκεί να αποφύγουμε σαν Κράτος τις σπατάλες, να τσακίσουμε τους κλέφτες, να παραμερίσουμε τους ανίκανους, να βάλουμε το μυαλό μας να δουλέψει. Αρκεί να δουλέψει το Πανεπιστήμιο, σαν πηγή γνώσης και σαν τόπος αναζήτησης γνώσης.

Τα προβλήματα που θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε σίγουρα θα είναι:
Η χρηματοδότηση μιας τέτοιας μορφής ανάπτυξης. Ούτε κατά διάνοια πρέπει να μας περάσει στο μυαλό μας, ότι οι «ξένοι» θα μας βοηθήσουν για να κάνουμε σωστή βιομηχανία. Με δικούς μας πόρους θα την φτιάξουμε, αν καταφέρουμε να την φτιάξουμε.
Ποιους βιομηχανικούς κλάδους πρέπει να επιλέξουμε, που να ταιριάζουν στο ταπεραμέντο μας, και που να μπορούμε να τους χρηματοδοτήσουμε;
Πως θα στηρίξουμε αυτούς τους κλάδους επιστημονικά, και ποια έρευνα θα χρειαστούμε;
Ποια θα είναι η επίδραση της σύγχρονη βιομηχανίας στην απασχόληση; Τι θα αλλάξει;
Είναι ερωτήματα που χρειάζονται από τώρα κάποια προσέγγιση.



Υποσημειώσεις

(1) Χριστίνα Αγριαντώνη: Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα / Ιστορικό αρχείο / Εμπορική τράπεζα Ελλάδας .
(2) Νίκος Βαφέας : Από τον Ληστή στον Αντάρτη Εκδόσεις νήσος, Αθήνα 2012, σ.35
(3) Πόσο μας επηρέασε πολιτικά, η συνεχής αυτή αναφορά στους «εκμεταλλευτές» Μποδοσάκη και Κατσάμπα, που σαφώς και ήταν εκμεταλλευτές, και παραμέριζε τους τσιφλικάδες, είναι κάτι προς μελέτη. Εδώ μπορούμε να πούμε ότι είναι απλή μηχανιστική μεταφορά από την Γαλλική Μαρξιστική ανάλυση, της κυριαρχούσας εκεί βιομηχανικής τάξης. 

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 23 Μαρτίου 2013, αρ. φύλλου 683

Σχετικό κείμενο:

• ΠΕΡΔΙΚΚΑ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ: Οικονομική ανάπτυξη