ΦΙΛΙΩΣ ΚΑΡΑΣΑΒΒΙΔΟΥ: Οι Καστοριανοί συναγωνιστές του Ρήγα Βελεστινλή

ΟΔΟΣ 682 | 7.3.2013

• Ιωάννης Εμμανουήλ
• Παναγιώτης Εμμανουήλ
• Γεώργιος Θεοχάρης

Εισαγωγή

Στον ουρανό συνάχτηκαν 
αγγέλοι κι αρχαγγέλοι
Να χτίσουνε την Καστοριά 
την έμορφη τη χώρα.
Να φέρ΄ο ουρανός βροχή 
και τα βουνά το χώμα,
Να φέρουνε κι απ΄τις κορφές 
το άσπρο το λιθάρι.
Τη μέρα χτίζουν εκκλησιές, 
τη νύχτα μοναστήρια.
Κοντά στο γλυκοχάραμα 
και πριν να βγει ο ήλιος,
Χτίζουν μεγάλη εκκλησιά 
στη Δέσποινα Παρθένα.
Τριγύρω γύρω τα πυργιά, 
στη μέση η πολιτεία 
Κι από μεριά ψηλά βουνά, 
θεριά θεμελιωμένα.
Εδώ είναι τόπος έμορφος, 
τόπος μαργαριτάρι.
Μα…
Ήρθεν η άνοιξη πικρή, 
το καλοκαίρι μαύρο.
Ήρθεν το μεσοχείμωνο 
με τα πολλά τα χιόνια.
Φέτος πουλί δεν λάλησε, 
δεν ήρθε χελιδόνι.
Φέτος αϊτός δεν πέταξε 
στης Καστοριάς το κάστρο.
Φέτος βάρκα δεν έπλευσε 
στης Καστοριάς τη λίμνη.
Κι εσείς νύφες της Καστοριάς
κι εσείς αρχοντοπούλες
Φέτος να βγάλτε τα φλουριά,
να βγάλτε τα στολίδια,
Γιατί θολούρα έρχεται κατεβασιά μεγάλη.
Έρχονται Τούρκοι με σπαθιά, 
Σπαχήδες με μαχαίρια.

Η Λαϊκή Μούσα διατήρησε στη μνήμη του λαού την κτίση και την άλωση αυτού του έμορφου τόπου, του τόπου που αποπνέει το Βυζάντιο.


Μάης του 1385 ή 1386

Τούρκοι μπήκαν στην Καστοριά, Γαζήδες μες το κάστρο, λέει άλλο δημοτικό τραγούδι για την άλωση της Καστοριάς.
 Οι Οθωμανοί περιμετρικά και σταδιακά κατέλυσαν την άλλοτε ανθούσα Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Μάης 1453 στις 29 ‘‘Εάλω η Πόλις’’.
Ο ήλιος εβασίλεψε Έλληνά μου και το φεγγάρι εχάθη.
 Η Λαϊκή Μούσα πάλι διατήρησε και τροφοδότησε την προφητεία:
‘‘Πάλι με χρόνους με καιρούς, πάλι δικά μας θα’ναι’’ και το θρύλο του ΄΄Μαρμαρωμένου βασιλιά΄΄.
 Η παράλυση του ελευθέρου φρονήματος των Ελλήνων, πρόσκαιρη παρά τα αφόρητα δεινά της σκλαβιάς

Έλληνες και τυρρανίαδεν ηκούστηκε ποτέ‘Ελληνες άγωμεν…΄΄

 τους ξεσηκώνει ο Ρήγας Βελεστινλής με το ΄΄Δεύτε παίδες των Ελλήνων΄΄, γιατί

΄΄ο καιρός της δόξης ήλθενας φανούμεν άξιοι εκείνωνπου μας δώσαν την αρχήν΄΄

τους εξυψώνει και τους ωθεί στη μεγάλη απόφαση και συνεχίζει:

Μην ελπίσουμεν εις ξένους,αλλά μόνον στην ανδρείαν,και Ελλήνων την καρδίανη πατρίς να λυτρωθείΈλληνες άγωμεν…

Η εμπειρία των ιστορικών γεγονότων οδήγησαν το Ρήγα στην πεποίθηση πως οι ξένες δυνάμεις θα εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα τους και μόνο, γι΄ αυτό στηρίζει την επανάσταση στις ντόπιες γηγενείς δυνάμεις όλων των σκλαβωμένων λαών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, χωρίς να κάνει έκκληση για βοήθεια στις δυνάμεις Δύσης και Ανατολής, και τους παροτρύνει:

Βούλγαροι κι Αρβανίτες , Αρμένοι και Ρωμιοί,Αράπηδες και Άσπροι με μιαν κοινή ορμήγια την ελευθερίαν να ζώσωμεν σπαθίπως είμεθα ανδρειωμένοι παντού να ξακουσθή.

Δε στράφηκε στο Ναπολέοντα, δεν τον ύμνησε. Αλλά επέλεξε τον Μ. Αλέξανδρο, σαν πρότυπο ανδρείας και αποφασιστικότητας. Εξέδωσε την εικόνα του Μ. Αλέξανδρου με τους 4 στρατηγούς του Σέλευκο, Αντίγονο, Πτολεμαίο και Κάσσανδρο καθώς και τέσσερις παραστάσεις από νικηφόρες μάχες . Αναφωνεί δε στον Ύμνο Πατριωτικό:

Αλέξανδρε, τώρα να βγήςΑπό τον τάφο και να ιδήςΤων Μακεδόνων πάλινΑνδρείαν την μεγάληνΠώς τους εχθρούς νικούμεΜε χαρά στη φωτιά.

Ως πραγματικός και ρεαλιστής ηγέτης ο Ρήγας φρόντισε για την προετοιμασία της επανάστασης, την εφαρμογή της κι επίσης ενδιαφέρθηκε για το πολιτικό σύστημα που θα εφαρμοζόταν σ’ όλη τη Βαλκανική άμεσα μετά την επανάσταση και την κατάλυση της τυρρανίας.

Ιωάννης και Παναγιώτης Εμμανουήλ, Γεώργιος Θεοχάρης, τρεις Καστοριανοί της διασποράς που γνώρισαν, πίστεψαν, στήριξαν το Ρήγα και βοήθησαν ο καθένας με τον δικό του τρόπο στη διάδοση και εφαρμογή του οράματος του φλογερού επαναστάτη . Έσπειραν μαζί του το σπόρο της Λευτεριάς κι έμειναν στην ιστορία για την προσφορά τους στην παιδεία του τόπου, για την κοινωνική και πολιτική χειραφέτηση των Ελλήνων και την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.


Ιστορικό πλαίσιο 
στο οποίο συνέβησαν όλα αυτά

1385-1912: 537 χρόνια η Καστοριά έμεινε υπό το ζυγό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ζώντας αφόρητα δεινά όπως όλοι οι άλλοι κατακτημένοι λαοί. Οι Καστοριανοί και οι κάτοικοι άλλων ορεινών περιοχών και νησιών σιγά σιγά κατόρθωσαν ν’ αναπτύξουν επιχειρηματικές δραστηριότητες οι οποίες άνοιξαν τους δρόμους του εμπορίου στο εσωτερικό και το εξωτερικό της αυτοκρατορίας. Αυτό τους βοήθησε στο να αποσπάσουν προνόμια και κάποια μορφή αυτοδιοίκησης ή αυτοδυναμίας. Οι πόλεις της Δυτ. Μακεδονίας ανάμεσά τους και η Καστοριά υπήρξαν σταυροδρόμια για το εμπόριο με τη Βενετία και την Κεντρική Ευρώπη. (Στοιχεία από εμπορικά κατάστιχα).

 Η επαφή με τη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη, την Πόλη και τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες διεύρυνε τους ορίζοντές τους οικονομικούς και πνευματικούς δημιουργώντας μια μεσαία ελληνική τάξη με αρκετό πλούτο. Πλούτος που επενδύθηκε εκτός από τις προσωπικές τους περιουσίες στην ίδρυση και στήριξη σχολών και ιδρυμάτων.

 Όσοι δεν άντεξαν τις διώξεις, πιο έντονες κυρίως μετά από αποτυχημένες εξεγέρσεις εγκατέλειψαν την πατρίδα τους και κατέφυγαν στα ευρωπαϊκά κέντρα και τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Μακριά από τον αφόρητο τουρκικό ζυγό και απελευθερωμένοι λειτουργούν, δουλεύουν, προκόβουν, μορφώνονται και αναπτύσσουν πολλές παροικίες σε Βιέννη, Βούδα, Πέστη, Τεργέστη, Βενετία, Λειψία και Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Κι αυτό διότι: ΄΄όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά΄΄, τονίζει στο Φυσικής Απάνθισμα ο Ρήγας. Μεταναστεύουν αρχικά ατομικά και μετέπειτα με τις οικογένειές τους. Οι χώρες υποδοχής σταδιακά τους παρέχουν προνόμια. Λόγοι έκδοσης προνομίων η εσωτερική συνοχή και ανοχή και λόγοι οικονομικού συμφέροντος προκειμένου να αναγνωριστεί το δικαίωμα της νόμιμης οργάνωσης.

Η παροικία της Βιέννης είναι από τις πιο ακμάζουσες. Οι Έλληνες και κυρίως οι Δυτικομακεδόνες ασχολούνται με το εμπόριο. Από τους 120 εμπορικούς και τραπεζικούς οίκους της Αυστριακής πρωτεύουσας τα 3/4 ανήκουν σε Μακεδόνες. ΄΄ Δια του πλούτου αυτού ανεπτύχθη η ελληνική παιδεία, η ίδρυσης μορφωτικών κέντρων και ναών, η έκδοσης συγγραμμάτων, περιοδικών, εφημερίδων δια των οποίων αναμφισβήτως προπαρασκευάσθη η πνευματική χειραφέτηση ως απαρχή εθνικής και πολιτικής χειραφέτησης’’, όπως γράφει ο Ιωάννης Βασδραβέλης στο βιβλίο του ‘’Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της ανεξαρτησίας αγώνας.

Τα τυπογραφεία ήταν εργαστήρια παιδείας. Η μεταρρύθμιση του αυτοκράτορα της Αυστρίας Ιωσήφ του Β’ σχετικά με την ελευθεροτυπία και ανεξιθρησκεία (1781) επιτρέπει την ελευθερία στη γραφή και το λόγο κι έτσι εκδίδεται και η ΄΄Ελληνική Εφημερίς της Βιέννης΄΄ (1790-1797) των Αφών Μαρκιδών-Πούλιου από τη Σιάτιστα, που απομακρύνθηκε από τη Βιέννη το 1797 αφού στο τυπογραφείο τους είχαν τυπωθεί τα εξεγερτικά κείμενα του Ρήγα Βελεστινλή. Τόλμησαν και γνωστοποίησαν την ολοκλήρωση της ‘’Χάρτας της Ελλάδας’’ στις 22 Μαΐου του 1797 με την παρακάτω είδηση: Ετελείωσεν ήδη και η Ελληνική της Ελλάδος δωδεκάφυλλος χάρτα του κυρ Ρήγα και πωλείται δημοσίως, τόσον εδώ εις Βιέννην, όσον και εις άλλας πόλεις οπού ο ίδιος εφρόντισε να στείλει. Όθεν δίδεται είδησις περί τούτου εις τους προσφιλείς της Ελλάδας εραστάς. Η δε τιμή είναι προς τρία γρόσια έκαστον φύλλο.

Εφημερίδες, περιοδικά, συγγράμματα διαποτισμένα από τις ιδέες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και την αρχαία ελληνική φιλοσοφία προωθούνταν στην πατρίδα και εμπλούτιζαν τις βιβλιοθήκες των σχολείων που ίδρυσαν και συντηρούσαν οι πάροικοι, διότι όπως έγραφε ο Ρήγας Βελεστινλής στα Δίκαια του ανθρώπου «Δια των γραμμάτων γεννάται η προκοπή, με την οποία λάμπουν τα ελεύθερα έθνη». Θεωρεί δε υποχρέωση της Παρτίδας και ταυτόχρονα καθήκον του καθενός την εκπαίδευσή του. Πρώτο μέλημα των παροίκων είναι η ανέγερση ναών. Έτσι για παράδειγμα στη Βιέννη υπάρχουν από τα τέλη του 18ου αιώνα δύο ορθόδοξες κοινότητες, του ναού του Αγίου Γεώργιου, που συσπείρωνε τους Οθωμανούς υπηκόους (Τουρκομερίτες Έλληνες) και του ναού της Αγίας Τριάδας στην οποία ανήκαν όσοι είχαν λάβει την αυστριακή υπηκοότητα. Υπάρχει απόλυτη γειτνίαση των δύο κοινοτήτων. Ο χωρισμός μπορεί να ερμηνευθεί εν μέρει με τους τοπικούς οικονομικούς ανταγωνισμούς των μελών, αλλά και με τη μεγαλύτερη ένταξη στην τοπική κοινωνία και δια της σύναψης μικτών γάμων.

Μεταξύ των Κυβερνητών ή επιστατών της κοινότητας του Αγίου Γεωργίου από το 1746 αναφέρονται πολλοί Καστοριανοί οι οποίοι προσέφεραν διάφορα ποσά για το σχολείο και την εκκλησία. Ένας εξ αυτών ο πατέρας του Ιωάννη και Παναγιώτη Εμμανουήλ, ο οποίος στον πίνακα ευεργετών και δωρητών της Ελληνικής Αδελφότητας της Βιέννης αναγράφεται ως ΄΄Έμμανουήλ Ιωάννου Μπατρίνος εκ Καστορίας΄΄ το ίδιο κι ο πάππος και ο αδελφός αυτού αναγράφονται ως ευεργέτες με το επώνυμο Μπατρινάδες. Προτιμούσαν όμως και χρησιμοποιούσαν ως επώνυμο το πατρώνυμό τους. Η οικογένεια επί τρεις γενιές εγκατεστημένη στη Βιέννη ήταν ευκατάστατη, όπως δείχνει εκτός των παραπάνω στοιχείων και το σωζόμενο αρχοντικό τους στο Ντουλτσό Καστοριάς, το οποίο χρησιμοποιείται για τη στέγαση του Ενδυματολογικού Μουσείου, υπό την εποπτεία του συλλόγου Αρμονία. Το εν λόγω αρχοντικό κληροδοτήθηκε με μερικές χιλιάδες αργυρά φλορίνια σε μετρητά και εισπρακτέα δάνεια με διαθήκη στις 19 Απριλίου 1798 στις θυγατέρες των αδελφών του πατρός των Αφών Εμμανουήλ, Δημητρίου, Παύλου και Κωνσταντίνου, που κατοικούσαν στην Καστοριά.

Στη διαθήκη κληροδοτούνται επίσης λιγότερα ποσά σε ιερείς και προεστώτες της Καστοριάς , στη Μονή Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους και δωρεά στην Ελληνική Αδελφότητα της Βιέννης. Ένας από τους μελετητές της διαθήκης του Εμμανουήλ Ιωάννου Μπατρίνου, ο Γεώργιος Λάιος, αποκλείει όμως την πατρική σχέση του συντάκτη της με τα αδέρφια Εμμανουήλ, ενώ ο Λεονάρδος Βρανούσης, ο Μενέλαος Μπατρίνος και ο Αναστάσης Πηχεών δέχονται χωρίς επιφύλαξη την πατρική αυτή σχέση , ο καθένας απ’ αυτούς παραθέτει τα δικά του επιχειρήματα. Ο Αναστάσης Πηχεών στο άρθρο του ‘’Εθνομάρτυρες του Γένους’’ ανέφερε κάτι που έγραφε ο πατέρας του σ’ ένα δοκίμιό του, έχοντας στοιχεία από το βιβλίο των λάσων, βιβλίο δωρεών, κληροδοτημάτων, της Καστοριάς, που διαβάζονταν κάθε Κυριακή της Ορθοδοξίας στο μητροπολιτικό ναό, ότι το 1798 ο Μανώλης Ιωάννου Μπατρίνος κατέθεσε ένα σημαντικό ποσό σε τράπεζα της Βιέννης για να καλύπτονται από τους τόκους του τα διάφορα έξοδα λειτουργίας σχολείων της Καστοριάς. Στον Κώδικα του Ναού του Αγίου Γεωργίου της Βιέννης ο εφημέριος είχε σημειώσει: ΄΄Ανεπαύθη εν Κυρίω ο μακαρίτης Μανουήλ Ιωάννου εκ πόλεως Καστορίας, ην ετών 75 την ηλικίαν και ετάφη παρ’ εμού Σεραφείμ Ιερομονάχου Λαυριώτου Σερραίου και εφημερίου της Καπέλλης των Τουρκομεριτών Ρωμαίων’’

* * *

Η ζωή και το έργο του Ρήγα. 
Η ζωή και το έργο των Καστοριανών 
συναγωνιστών του.

Ο Ρήγας θέλοντας να διαδώσει ευκολότερα τον πατριωτικό και επαναστατικό ύμνο του, όρισε ως πρότυπο δημώδες άσμα πολύ διαδεδομένο την εποχή εκείνη σ΄ ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, το γνωστό ‘’Μια προσταγή μεγάλη’’, τραγούδι της Χαλκιδικής, που αναφέρεται στη ναυμαχία του Λάμπρου Κατσώνη στην Άνδρο. Το τραγούδι αυτό εκ παραδόσεως ψάλλεται σε δύο ήχους, σε ήχο πρώτο και σε ήχο πλάγιο του δευτέρου.

Τα έργα αυτά όπως αντιλαμβανόμαστε στοχεύουν στην ανύψωση του ηθικού των σκλαβωμένων και τη δημιουργία επαναστατικής διάθεσης από τη μια και από την άλλη τη συγκρότηση ενός αντιπροσωπευτικού χαρακτήρα υπερεθνικού κράτους που να ανταποκρίνεται στα οράματα των υποδούλων.

Β) Την εφαρμογή και επικράτηση της επανάστασης με το έργο ‘’Στρατιωτικόν Εγκόλπιον’’. Μετάφραση βιβλίου ενός Γερμανού στρατηγού, βιβλίο με στρατιωτικούς κανονισμούς. Ο Ρήγας σκέφτηκε πως είναι απαραίτητη η εκπαίδευση των σκλαβωμένων στην πολεμική τέχνη για να είναι σε θέση να αντιπαραταχθούν στο στρατό του σουλτάνου με σκοπό την απελευθέρωση. Και τονώνει το ηθικό τους με τους στίχους:

‘‘Αυτούς που βλέπεις αντικρύ,είναι Κονιάρηδες χοντροίκαι εσείς, μπρε παλληκάρια,είστε σαν τα λιοντάρια’’

Είχε έρθει η ώρα για πράξεις, η ώρα να μεταβεί ο Ρήγας από Βιέννη, Τεργέστη κι από κει στην πατρίδα. Τα κιβώτια τα οποία περιείχαν τις επαναστατικές προκηρύξεις και τα άλλα έντυπα, όλα σε μεγάλο αριθμό αντιτύπων, φτάνουν στην Τεργέστη μαζί με ένα γράμμα σχετικό για να τα παραλάβει ο Αντώνιος Κορωνιός, έμπορος από τη Χίο. Το γράμμα και τα κιβώτια όμως παραλαμβάνονται από τον συνεταίρο του, ο οποίος ίσως από υπερβολικό ζήλο για τις επιχειρήσεις του, ανοίγει το γράμμα και άγνωστο από ποιες σκοπιμότητες ορμώμενος έσπευσε να καταδώσει τους συμπατριώτες του στην αυστριακή αστυνομία. Η αυστριακή αστυνομία αντιδρά άμεσα και αρχίζει τις συλλήψεις των συνεργατών του Ρήγα σε Βιέννη, Πέστη, Σεμλίνο. Απέφυγε να διευρύνει τις έρευνες και συνέλαβε τους πιο άμεσα συνδεδεμένους, γιατί φοβότανε την επιρροή που θα είχε η επέκταση του όλου εγχειρήματος στην τραπεζική και εμπορική κίνηση της αυτοκρατορίας κι αυτό διότι όπως προαναφέρθηκε οι Έλληνες πάροικοι ήλεγχαν μεγάλο μέρος του οικονομικού συστήματος.

Ο Ρήγας συλλαμβάνεται το βράδυ της 30ης Δεκεμβρίου του 1797. Πριν τη σύλληψη προλαβαίνει και πετά στη θάλασσα το τετράδιο στο οποίο ήταν καταγεγραμμένα τα ονόματα όλων των συνεργατών του κι έτσι κάποιοι γλύτωσαν τη σύλληψη.

 Τα διασωθέντα ανακριτικά έγγραφα μελετήθηκαν έναν αιώνα μετά κι έφεραν στο φως στοιχεία σχετικά με τη σύλληψη, ανάκριση, φυλάκιση και θάνατο του Ρήγα και των συντρόφων του. Τα έγγραφα ήρθαν στην επιφάνεια από τον Αιμίλιο Λεγκράντ, μεταφράστηκαν και μελετήθηκαν από τον Κων/νο Άμαντο , το Σπύρο Λάμπρου και άλλους. Επίσης στα έγγραφα διαφαίνεται καθαρά ότι οι Αυστριακοί θεώρησαν μεγάλο κίνδυνο τις απελευθερωτικές ενέργειες των Ελλήνων κατά της Αυτοκρατορίας, τους μείωνε επίσης το γεγονός ότι κάτω από τον δήθεν αυστηρό έλεγχό τους ο Ρήγας κατάφερε να εκδώσει το μεγάλο επαναστατικό του έργο και βρήκαν την κατάλληλη ευκαιρία να ‘’εμπορευτούν’’ το ζήτημα με την Οθωμανική αυτοκρατορία.

 Το βράδυ της σύλληψής του ο Ρήγας, γράφουν τα ανακριτικά έγγραφα, έκανε μια αποτυχημένη απόπειρα αυτοκτονίας. Στη διάρκεια της νοσηλείας του έστειλε επιστολή στο Γεώργιο Θεοχάρη για παρέμβαση μέσω προξενείων και πρεσβειών για την υπόθεση ,αλλά δεν καρποφόρησαν. Στις 5 Φεβρουαρίου ο Ρήγας μεταφέρεται στη Βιέννη, όπου ήδη κρατούνταν αρκετοί από τους συνεργάτες του.

 Από τους πρώτους συλληφθέντες ο Παναγιώτης Εμμανουήλ, δευτερότοκος γιος της οικογένειας Εμμανουήλ, έδωσε στις αυστριακές αρχές τα έξης στοιχεία: ‘’ Παναγιώτης Εμμανουήλ, ετών 22, γεννηθείς εν Καστορία της Μακεδονίας άγαμος και πρώην καταστιχάριος παρά τω Αργέντη’’. Ομολόγησε δε με παρρησία ότι είχε γνώση των προθέσεων του Ρήγα, πως διάβαζε και διέδιδε την επαναστατική προκήρυξη και το Θούριο. Ήταν ενθουσιώδης και παρορμητικός.

Ο αδερφός του Παναγιώτη Εμμανουήλ, ο Ιωάννης έδωσε τα παρακάτω στοιχεία: ‘’Ιωάννης Εμμανουήλ, 24 ετών, γεννηθείς εν Καστορία της Μακεδονίας, άγαμος, φοιτητής της Ιατρικής’’. Ομολόγησε με θάρρος πως γνώριζε το Ρήγα κι ήταν ‘’ομόφρων αυτού’’ κι είχε χειρόγραφο της επαναστατικής προκήρυξης. Δήλωσε πως ταξίδεψε στη Σιάτιστα, απ’ όπου καταγόταν η μητέρα του, γόνος της οικογένειας Ζιάκα, για να το ανακοινώσει στους εκεί Έλληνες και διακαής πόθος του ήταν η απελευθέρωση της πατρίδας του αφού πρώτα διαφωτιστεί και προπαρασκευασθεί μελετώντας αρχαίους Έλληνες συγγραφείς.

Ο Ιωάννης έμαθε γράμματα ελληνικά και αρχαία κοντά στο θείο του Γεώργιο Λεόντιο, σπουδαίο δάσκαλο της διασποράς,στο ελληνικό σχολείο της Πέστης, ενώ μαθήματα λατινικής, γερμανικής και φιλοσοφίας διδάχτηκε σε κάποιο άλλο εκπαιδευτήριο της Πέστης. Το 1792 πήγε στη Βιέννη ‘’ χάριν κρείττονος παιδείας’’, όπως γράφει ο Γ. Ζαβίρας λόγιος της εποχής από τη Σιάτιστα στο έργο του ‘’ Νέα Ελλάς’’ και είναι πλέον φοιτητής της Ιατρικής.

Μετέφρασε και εξέδωσε: Το Εγκόλπιον των παίδων εκ της Γερμανίδος είς την κοινήν των Ελλήνων διάλεκτο. Εν Βιέννη 1792.

Έγραψε και εξέδωσε: Στοιχείων της Αριθμητικής Δοκίμιον. Εν Βιέννη 1797, το οποίο χάρισε στο Ρήγα και βρέθηκε στις αποσκευές του. Το συγκεκριμένο βιβλίο ήταν ένα πολύ καλό εγχειρίδιο Αριθμητικής, το πρώτο μιας σχεδιαζόμενης σειράς μαθηματικών εγχειριδίων, όπως μαθαίνουμε διαβάζοντας τον πρόλογό του:

‘‘Επειδή η Αριθμητική θεωρείται ως πρώτον μέρος της Μαθηματικής, την οποίαν ουκ ολίγοι των ομογενών επιθυμούσι να διδαχθώσι με αληθείς αρχάς, έχων σκοπόν αν αι περιστάσεις το συγχωρήσωσι, να συγγράψω ολίγον κατ΄ολίγον όλα τα μέρη της Μαθηματικής, έκρινα εύλογον να συγγράψω κατά πρώτον την Αριθμητικήν ως αρχήν της Μαθηματικής, και έπειτα τα λοιπά αυτής μέρη’’. 

Η εφημερίδα των Μαρκιδών-Πούλιου στο πρώτο τεύχος του 1797 φιλοξένησε ένα αλληγορικό πατριωτικό στιχούργημα με τον τίτλο ‘’ Ωδάριον συγχαριστικόν εις το νέον έτος προσφωνηθέν τοις ομογενέσι και φιλοπάτρισιν υπό του Ιωάννου Εμμανουήλ του Καστοριανού’’. Στο τέλος του στιχουργήματος που αποτελείται από 78 δεκατρισύλλαβους ιαμβικούς στίχους, σαν αυτούς του Θούριου, η θεά Αθηνά, της οποίας τα χέρια είναι δεμένα με σίδηρα σφικτά, περιμένει να ομονοήσουν οι Έλληνες για να έρθει η ώρα της ελευθερίας. Ο Ιωάννης απήγγειλε το ποίημα αυτό σε συγκέντρωση των ομογενών, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, άρα για να του ανατεθεί η συγγραφή και απαγγελία του ποιήματος καθώς και η δημοσίευση του στην εφημερίδα της παροικίας θεωρούνταν από τους μορφωμένους και λόγιους άνδρες της παροικίας.


Ωδάριον συγχαριστικόν 
εις το Νέον Έτος 1796 

Αχ Πάτερ έως πότε, Εκάτη η δεινή
Ως πότε να με θλιβη και να με τυρρανη;
Επίβλεψον Κρονίδη, σπλαχνίσθητε Θεοί!
Λυπήθητέ μ’ εμένα, ω φίλοι Αχαιοί.
Ω έθνος μου, ω γένος, ω φίλτατε λαέ
Εις τας πληγάς μου κλαύσον , αχ κλαύσον Δαναέ.
Απέμειν’ εγώ μόνη απ΄όλας τας Θεάς
Δυστυχεστάτη όντως, τας νυν, τας παλαιάς.
Ο θώραξ μου, το σάκος, ασπίς η κρατερά,
Ριμμένα τα πατουσιν. Ω θέα φοβερά!
Αι χειρες μου δεμέναι, με σίδηρα σφικτά
Γελά με την Εκάτην , η Έρις δυνατά.
Ω Έρις πικροτάτη από τας Εριννύς
Συ ήσουν η αιτία , εσύ με τυρρανείς.
Α! κάκισται δεν ειμαι, απ’ όλα μου γυμή
Τα όπλα ως θαρρειτε, άλλ’ ειν’ η φαεινή
Η περικεφαλαία στην κεφαλήν μ’ αυτήν
Η Έρις μον’ να λείψη, και έχω ποθητήν
Μετέπειτα ελπίδα να ελευθερωθω.
Παράσημα μου όλα λαμπρως να ενδυθω.
Το φίλτατον μου έθνος δεν με αλησμονα.Παντου με ενθυμειται, πατρίς δεν το πλανα
Να το κρατήση ξένη, αλλ’ έχει τας καλάς
Αθήνας ν’ αναστήση, αφ’ ου μεταβολάς
Αμεταβλήτους πάθη Εκάτη η δεινή
η φίλη πάλιν Πατρίς μας η κλεινή.


Όπως φαίνεται εκφράζεται σε αρχαΐζουσα γλώσσα, είναι γνώστης της ελληνικής μυθολογίας και συντάσσει ένα ποίημα με όλους τους κανόνες της ποιητικής τέχνης.
Αυτά τα έργα του μας ήταν γνωστά. Τρία ακόμα έργα του είδαν το φως της δημοσιότητας μέσω ενός ¨Μαθηματαρίου’’ των αρχών του 18ου αιώνα, το οποίο αγοράστηκε σε δημοπρασία από τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη το 1970 από τον οίκο Sotheby’s.
Πώς συνέβη αυτό; Μετά τη σύλληψη του Ιωάννη το χειρόγραφο περιήλθε στην κατοχή του Ηπειρώτη Σταύρου Ιωάννη, γνωστό αυτό από το κτητορικό σημείωμα που υπάρχει στο Μαθηματάριο, από τον Σταύρου Ιωάννη πέρασε στο λόρδο Guilford και από κει στη συλλογή Phillips και στη συνέχεια στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. Ο Γιάννης Κόκκωνας το μελέτησε και έγραψε ένα δοκίμιο με τίτλο ‘’Ίχνη του Εμμανουήλ Ιωάννη συντρόφου του Ρήγα σε Μαθηματάριο του 18 ου αιώνα’’ και συμπεριλαμβάνεται στο βιβλίο που εξέδωσε η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη με θέμα: ’’Εξερευνήσεις στα χειρόγραφα της Γενναδείου Βιβλιοθήκης’’. Το χειρόγραφο σώζεται με την αρχική δερμάτινη στάχωση, αποτελείται από 310 φύλλα. Περιέχει κείμενα τα οποία συνήθιζαν να επιλέγουν ως διδακτέα ύλη οι διδάσκαλοι της εποχής εκείνης: Ασματικούς κανόνες, νουθετικούς στίχους,κάτοπτρα ηγεμόνων, εκκλησιαστικούς ρήτορες, Ιλιάδα, Εκάβη. Όλων αυτών προτάσσεται μια σειρά αινιγάτων συνθεμένων στην αρχαία ελληνική από τον διδάσκαλο, καθώς και μια μικρή συλλογή σχολιασμένων παιχνιωδών φράσεων της κοινής νεοελληνικής.Γράφτηκε το 1713 από έναν ελληνομαθή Ρουμάνο , τον Μπάρμπαλο Δήμου Νικολάου, μαθητή της Αυθεντικής Ακαδημίας του Βουκουρεστίου, που διδάχθηκε αρχαία ελληνικά από τον γνωστό δάσκαλο Γεώργιο Θεοδώρου Τραπεζούντιο. Κτήτορας του εν λόγω Μαθηματαρίου έγινε ο Ιωάννης το 1784 δεκάχρονος τότε μέχρι το 1798 που συνελήφθη.
Στις άγραφες σελίδες του υπάρχουν στιχουργήματα του Ιωάννη.
Στη σελίδα 585 υπάρχει ένα στιχούργημα αφιερωμένο στα Χριστούγεννα, γραμμένο 8 Ιανουαρίου του 1796.


Ποιήματα τινά 
Ιωάννου Εμμανουήλ

Του Καστοριανου
τω 1796 Ιανουαρίου 8 Βιέννη
Εις την του Χριστού Γέννησιν ου η ακροστιχίς κατά αλφάβητον

Αρχινων να ιστορήσω, πως σαρκώθει ο Θεός
Βλέπω ασθενείς κι’ η γλώσσα, 
κ’ αι δυνάμεις του νοός
Γυρίζ’ όμως ικετεύων, ω παιδί σημερινόν
Διηγήσου πως γεννήθης σπήλαιον 
‘στο ταπεινόν.
Ευσπλαγχνίσθην τέλος λέγει πλάσμα μου 
τ’ ευγενικόν
Ζωης βλέπων να προκρίνη θάνατον 
τον φθαρτικόν.
Ησαΐου όθεν τώρα πληρωθεισα η φωνή
Θεου γένναν εκ παρθένου βλέπει 
κοσμ’ η καλλονή.
Ιδού, λέγει, η παρθένος έξει τώρα εν γαστρί,
Και υιόν θέλει γεννήσει τον συνάναρχον πατρί.
Λάμπει, οδηγόν, και τ’ άστρον 
από την Ανατολήν
Μάγους λίβανον φορούντας 
χρυσόν και σμύρναν πολλήν.
Να ‘στην γέννησιν μ’ έν΄άστρον 
δούλευσεν κι ο ουρανός
Ξένω τρόπω ότ’ εκείνο άγγελος ην φαεινός.
Οι ποιμένες μεν το θαύμα 
οι δ’ άνθρωποι αυτήν
Παρθενίας την μητέρα πρόσφεραν 
την ποθητήν.
‘Ρίζας εκ Δαβίδ κλωνάρι 
τ’ άνθος των Εμμανουήλ
Σήμερον εν τω σπηλαίω 
τέξασαι εις την Ραχήλ.
Τα παιδιά της όμως κλαίει 
η ‘Ραχήλ οδυνηρως
Υπό του Ηρώδου ότι εφονεύθησαν σκληρως.
Φόνος δ’ ουδέ ξίφος φθάσεν 
εν Αιγύπτω παντελως
Χριστός ο, που ην φευγάτος 
και κρυμμένος εντελως.
Ψάλλατ’ όθεν μετ’ αγγέλων. 
Δόξ ‘ εν υψίστοις θεω
 Ω ομήγυρις τιμία πάντα κι εν θεώ ναώ. 

Επίσης βρέθηκε κολλημένο με βουλοκέρι ένα έντυπο τυπωμένο από τους Μαρκίδες –Πούλιου, κείμενο προσφωνηθέν από τον Γάσπαρο Φερδινάνδο Πέτερς αφιερωμένο στο νέο έτος 1796, το οποίο υπάρχει και παρακάτω γραμμένο χειρόγραφα από τον Ιωάννη. Το κείμενο αρχίζει με αναφορά στον αναγενώμενο Φοίνικα, που δε συμβολίζει βέβαια μόνο το νέον έτος και τελειώνει με ευχές για την ελπιζόμενη παλιγγενεσία.


Στίχοι συγχαριστικοί 
εις το Νέον Έτος 1796 
προσφωνηθέντες υπό του 
Γασπάρου Φερδινάνδου Πέτερς

Με κινάμενον ο Φοινιξ, χαίρει 
μεν καταφλεχθείς.
Ότι γηρας απορρίψας, ζήσει ανακαινισθείς.
Χαίρει δε κι’ ο ‘ροδόφορος, της Ηους 
ο Τιθωνός,
Ως ωραιος πάντα νέος, από γέρων ταπεινός.
Και με ρόδα ‘σ τους δακτύλους, ‘ρίπτ’
 εις γην φως το καινόν.
Χαίρουν δε τον Μάιον μηνα, και τα άνθη 
τα χλορά,
Ότ’ ανθίζουν, και αρχίζουν όλα ναναι νεαρά.
Και λοιπόν καθώς εις τόσον, 
έμψυχα άψυψα, πολλήν,
Ηδονήν απολαμβάνουν, ‘σ την καινήν 
μεταβολήν,
Ούτω τώρα και οι άνδρες, με γυναικας 
και παιδιά,
Φθάσαντες το νέον έτος.Πανταχου καινή θωριά!
Το συγχαίρειν όθεν πρέπει, πάσι ‘σ ταυτα τα καλά,
Τοις εμοις δ’ Έλλησι μαλλον, 
ευεργέταις τα πολλά.
Χαίρετε λοιπόν ω Γένος, των ενδόξων Αχαιων.
Και, τα σα ‘κ των σων προσφερων, πρόσδεξαι, ιστοριων.
Χαιρε τώρα των Ελλήνων, 
χαιρε γένος το κλεινόν,
Έφθασε το νέον έτος, ζώης ύπερ Τιθωνόν.
Χαίρετε οι εν Βιέννη, ευεργέται Αχαιοί,
Ευτυχειτε υπέρ Κροισον, νέοι τε και παλαιοί.

Χαιρε τωρα των Ελλήνων, 
χαιρε Γένος το κλεινόν,
Και ως Φοινιξ ανθησάτω, 
από παν πτωμα δεινόν.
Χαιρε τωρα των Ελλήνων, 
χαιρε Γένος το κλεινόν,
Κλώνους άπλωσον και ίσκιον, 
κάμε ‘σ την υπ’ ουρανόν.
Τώρ’ ανθίζει πάλιν, βλέπω, 
δόξ’ η πάλαι Αχαιων,
Το φθινόπωρον παρηλθεν, ηλθεν έαρ παλαιόν.
Αμήν, Αμήν, Αμήν!

Ο Πέτερς παρέδιδε κατοίκον μαθήματα γαλλικής είχε μαθητή και τον Ιωάννη. Αποδεικνύεται πως ήταν συνεργάτης του Ρήγα γιατί συνελήφθη και κατόπιν απελάθηκε.
Ακολουθεί ένα επιτάφιο επίγραμμα του 1793 αφιερωμένο στο φίλο του Κων/νο Λασκαράκη Αγγελάκη.


Επίγραμμα επιτάφιον. 
Τω φιλω 
Κωνσταντινω Λασκαράκη Αγγελάκη 
ειδήμονι των νομικών
Ου και η ακροστιχίς, Κωνσταντινος, 
εν δε τω προτελευταιω
Στιχω και το έτος ετέθη, 1793

Κόσμου το 
άστατον σαφως 
Ω σταθερέ Ελλήνων
Νόμους σπουδάζων κοσμικούς
Συ πληροίς θανών τώρα
Τ΄άσμα Χριστω τωρ΄ας ψαλθη,
Αγγέλων, Λασκαράκη,
Νοων αφίνεις αληθως,
Το Κώνστανς γαρ Λατίνων.
Ισα κι αυτούς τους θεϊκούς 
Νέος εν Πέστη χώρα.
Όπως Υιός, φίλος γνωσθη
Συ ‘πε και τ’ Αγγελάκη.

 Ανάμεσα στα φύλλα του Μαθηματαρίου βρέθηκε ένα κομμάτι από σχισμένο γράμμα, το τέλος μιας επιστολής γραμμένης στα γερμανικά, η οποία όμως δεν εστάλη. Το τελευταίο ίχνος του Ιωάννη στο Μαθηματάριο η ζωγραφιά ενός ώριμου μυστακοφόρου άνδρα με πυκνά σγουρά μαλλιά που αναμφίβολα απεικονίζει το Ρήγα. Η μορφή είναι ζωγραφισμένη στο τέλος μιας προσευχής με τίτλο ‘’ Κανών παρακλητικός εις την Υπεραγίαν Θεοτόκον, ψαλλόμενος εν πάση θλίψη της ψυχής και περιστάσει. Ποίημα Θεοστηρίκτου μοναχού.’’ Ο Ιωάννης ήταν από τους τελευταίους συλληφθέντες. Αγωνιώντας και προσευχόμενος, προφανώς, λίγο πριν τη σύλληψή του σχεδίασε αδέξια τη μορφή του Ρήγα κάτω από τη φράση ‘’ζοφερόν της αγνοίας διώκουσα’’ και πάνω από τη λέξη ‘’Θεοτόκου’’, ενώ υπήρχε αρκετό κενό στη σελίδα, σαν να τον απίθωσε στην αγκαλιά της Παναγίας.

* * *

1757 στο Βελεστίνο γεννιέται ο Ρήγας Βελεστινλής ο Θετταλός, όπως ανέγραφε στα βιβλία του. Εκεί μαθαίνει τα πρώτα του γράμματα και περισσότερα, με μελέτη κυρίως στους αρχαίους κλασικούς, στη Σχολή Ζαγοράς. Ακολουθεί το δρόμο που ακολουθούσαν όλοι οι ανήσυχοι άνθρωποι της εποχής του. Αφού περνά κάποιο διάστημα στο Άθως, μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη, όπου μαθαίνει ξένες γλώσσες κι αρχίζει να μεταφράζει το πρώτο του βιβλίο. Αποζητώντας έναν πιο ελεύθερο χώρο για να διευρύνει τους ορίζοντές του και να εκφράζεται πιο ελεύθερα εγκαθίσταται στο Βουκουρέστι, στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες που γειτνίαζαν με την Ευρώπη και είχαν κάποιαν ελευθερία. Η εξάμηνη παραμονή του στη Βιέννη 1790-1791 ακολουθώντας ως γραμματικός και διερμηνέας τον Χριστόδουλο Κιρλιάνο αξιωματούχο του Βουκουρεστίου είναι καθοριστική, διότι βιώνει το επαναστατικό κλίμα που δημιούργησε η Γαλλική Επανάσταση στην Ευρώπη, ξεπερνά το όραμα του διαφωτιστή και εξελίσσεται σε φλογερό επαναστάτη. Το διάστημα αυτό εκδίδονται τα δύο πρώτα έργα του: ’’Φυσικής Απάνθισμα’’ και το ‘’ Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών΄΄. Η παιδεία που έλαβε του επέτρεψε να χειρίζεται πολύ καλά την απλή ελληνική γλώσσα όπως αυτή είχε τότε διαμορφωθεί. Η προτίμησή του αυτή οφείλεται στους δασκάλους του, Δημήτριο Καταρτζή και Ιώσηπο Μοισιόδακα και στις δικές του προθέσεις να γίνεται κατανοητός απ’ όλους.

Τον Αύγουστο του 1796 επανέρχεται στη Βιέννη, όπου αρχίζει συστηματικότερη δουλειά και επιδίδεται στην έκδοση μιας σειράς έργων στο τυπογραφείο των φιλογενών αδελφών Μαρκίδων-Πούλιου και σ’ άλλα τυπογραφεία της Βιέννης. Η εκεί ακμάζουσα ελληνική κοινότητα ήταν έτοιμη να δεχτεί το σπόρο των ιδεών και οραμάτων του. Σ’ αυτήν απευθύνθηκε ο Ρήγας και απ’ αυτήν επέλεξε τους στενούς του συνεργάτες. Όλοι μορφωμένοι και μη ήταν διαποτισμένοι με τις ιδέες του διαφωτισμού, ζώντας τα κοσμοϊστορικά γεγονότα που διαδραματίζονταν στην Ευρώπη και οδηγούσαν στην ελευθερία τον έναν λαό μετά τον άλλο. Περίμεναν την ώρα που οι υπόδουλοι αδελφοί τους θα απολάμβαναν αυτό το πολύτιμο αγαθό και για τους ιδίους όπως γράφεται σαν ευχή στο Θούριο: ‘‘Όσοι απ’ την τυραννίαν, πήγαν στην ξενιτιά, στον τόπο τους καθ’ ένας, ας έρθει τώρα πια’’.

Μεταξύ των ένθερμων οπαδών του και των στενών μάλιστα συνεργατών του ήταν και αρκετοί Δυτικομακεδόνες: οι Καστοριανοί αδελφοί Εμμανουήλ Ιωάννης και Παναγιώτης, ο Γεώργιος Θεοχάρης, οι Σιατιστινοί Θεοχάρης Τουρούντζιας, Κων/νος Δούκας και οι αδελφοί Μαρκίδες-Πούλιου και ο Κοζανίτης Γεώργιος Σακελάριος.

Στο διάστημα της δεύτερης παραμονής του στη Βιέννη επιτυγχάνει να τυπώσει χάρη στην προνοητικότητα και μεθοδικότητά του και τη βοήθεια ‘’ισχυρών συνεργατών’’ το τεράστιο έργο του αποφεύγοντας την Αυστριακή αστυνομία και λογοκρισία και να πάρει διαβατήριο με σκοπό τη μετάβασή του στην Ελλάδα.

Το επαναστατικό σχέδιο του Ρήγα μπορεί να διακριθεί σε δύο ενότητες:
Α) Την προετοιμασία της επαναστάσεως Β) Την εφαρμογή και επικράτηση της επανάστασης με το έργο ‘’Στρατιωτικόν Εγκόλπιον’’ (δημοσιεύθηκε στο προηγούμενο φύλλο 683/14.3.13).

Η προετοιμασία της επαναστάσεως (Α’ ενότητα) με τα έργα:

1) Φυσικής Απάνθισμα, από γερμανικές και γαλλικές πηγές σε διαλογική μορφή με οποίο σκοπό έχει ο Ρήγας να δώσει την ευκαιρία να ξεπεραστούν οι δεισιδαιμονίες και τη θέση τους να πάρουν οι έλλογες, επιστημονικές εξηγήσεις.

2) Σχολείον Ντελικάτων εραστών, μετάφραση 6 διηγημάτων που αποβλέπει στην απελευθέρωση των σχέσεων των φύλων κατά τρόπον προσεκτικό, για να μην προκληθούν ανεπιθύμητες αντιδράσεις.

3) Ο Ηθικούς Τρίπους, με δύο διασκευασμένα έργα: τη ‘‘Βοσκοπούλα των Άλπεων’’ στο οποίο επίσης γίνεται αναφορά στις σχέσεις των φύλων και τα ‘‘Ολύμπια’’ με αναφορά στον κόσμο του προγονικού κλέους και σκοπό έχει τη σύνδεση του παρόντος με εκείνο το παρελθόν.

4) Την εικόνα του Μ. Αλεξάνδρου (γι’ αυτό το έργο έγινε αναφορά στην αρχή) και η σημαία την οποία πρότεινε ο Ρήγας. Η σημαία του Ρήγα ήταν τρίχρωµη (κόκκινη, λευκή, µαύρη) και περιείχε στο µέσο τρεις σταυρούς, καθώς και το ρόπαλο του Ηρακλή. Η επιλογή του συγκεκριµένου συµβόλου εξηγείται από τον ίδιο το Ρήγα, στο Πολίτευµά του: « η σηµαία όπου βάνεται, εις τα µπαϊράκια και παντιέραις είναι τρίχροα, από µαύρον, άσπρον και κόκκινον. Το κόκκινον επάνω, το άσπρον εις την µέσην και το µαύρον κάτω. Το κόκκινον σηµαίνει την αυτοκρατορικήν πορφύραν και αυτεξουσιότητα του Ελληνικού λαού. Το άσπρον σηµαίνει την αθωότητα της δικαίας ηµών αφορµής κατά της τυραννίας. Το µαύρον σηµαίνει τον υπέρ πατρίδος και ελευθερίας ηµών θάνατον». 

5) Νέος Ανάχαρσις, μετάφραση του έργου ‘‘Περιηγήσεις του Νέου Αναχάρσιδος εις την Ελλάδαν’’. Ο Ανάχαρσις, Σκίθης βασιλιάς, περιηγήθηκε ανά την Ελλάδα και λάτρεψε καθετί ελληνικό και θέλησε να το γνωρίσει και ο λαός του , αυτή του η ενέργεια του στοίχισε τη ζωή. Ο Ρήγας μέσω αυτού του έργου ήθελε να γνωρίσουν οι Έλληνες τι είχαν, τι έχασαν και τι τους πρέπει, να τους γεννηθεί ο πόθος να γίνουν οι πραγματικοί απόγονοι εκείνων των ένδοξων αρχαίων προγόνων τους.

6) Η Χάρτα της Ελλάδος σε δώδεκα φύλλα στην οποία αποτυπώνονται όσα περιγράφονται στο Νέο Ανάχαρση. Είναι πολιτικός χάρτης του κράτους με σύνορα χωρισμένος σε επαρχίες και τοπαρχίες, με καταχώρηση των επιπεδογραφιών ιστορικών τόπων και γεγονότων της αρχαιότητας και την παράθεση διάσπαρτα σε όλα τα φύλλα εκατόν εξήντα δύο αρχαίων ελληνικών νομισμάτων. Η ‘’Χάρτα της Βλαχίας ‘’και η ‘’Γενική Χάρτας της Μολδαβίας’’.

7) Η Νέα Πολιτική Διοίκησις με την Επαναστατική Προκήρυξη, τα Δίκαια του Ανθρώπου, το Σύνταγμα, τον Ύμνο Πατριωτικό και το Θούριο.
Ο Ρήγας θέλοντας να διαδώσει ευκολότερα τον πατριωτικό και επαναστατικό ύμνο του, όρισε ως πρότυπο δημώδες άσμα πολύ διαδεδομένο την εποχή εκείνη σ΄ ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, το γνωστό ‘’Μια προσταγή μεγάλη’’, τραγούδι της Χαλκιδικής, που αναφέρεται στη ναυμαχία του Λάμπρου Κατσώνη στην Άνδρο. Το τραγούδι αυτό εκ παραδόσεως ψάλλεται σε δύο ήχους, σε ήχο πρώτο και σε ήχο πλάγιο του δευτέρου.
Τα έργα αυτά όπως αντιλαμβανόμαστε στοχεύουν στην ανύψωση του ηθικού των σκλαβωμένων και τη δημιουργία επαναστατικής διάθεσης από τη μια και από την άλλη τη συγκρότηση ενός αντιπροσωπευτικού χαρακτήρα υπερεθνικού κράτους που να ανταποκρίνεται στα οράματα των υποδούλων.



Γεώργιος Θεοχάρης

Τρίτος Καστοριανός συλληφθείς ο Γεώργιος Θεοχάρης. Ο Θεοχάρης χρημάτισε επί 7 έτη υπάλληλος στον εμπορικό οίκο του Χατζή-Μόσχου και φυλακίστηκε γιατί κρίθηκε συνένοχός του σε κατασκοπεία εις βάρος της Αυστρίας, και δυο αφέθησαν ελεύθεροι λόγω ελλειπών στοιχείων. Το 1786 παντρεύτηκε. Σχετικό απόσπασμα από το πρωτόκολλο των γάμων της ενορίας του Αγίου Στεφάνου της Βιέννης γράφει:

‘‘Ο ευγενής Γεώργιος Θεοχάρης, μεγαλέμπορος, γεννηθείς εν Καστορία της Μακεδονίας, υιός του μεγαλέμπορου Γεωργίου Θεοχάρη και της Αγνής το γένος Κωνσταντίνου, Έλλην ορθόδοξος, ετών 28, άγαμος, κατοικών εν τη ενορία του Αγίου Στεφάνου αρ. 657, ενυμφεύθη τη 22η του Αυγούστου του 1786, την ενάρετον παρθένον Άννα, γεννηθείσαν εδώ, θυγατέραν του ζωγράφου Franz Spiegel και της συζύγου του Ιουλιάνας το γένος Frauendorfer, καθολικήν, ετών 21 και κατοικούσαν εις την Marinhilfe. Ο πατήρ της νύφης παρέστη και συγκατατέθη.’’ 

Από το 1786 ως το 1795 ο Θεοχάρης υπήρξε ανεξάρτητος έμπορος και εμπορευόταν κοσμήματα, βαμβάκια και καπνά. Το 1795 έγινε εμπορομεσίτης ανατολικών ειδών, παρόλη την αντίδραση των ήδη υπαρχόντων εμπορομεσιτών, έχοντας άριστα πιστοποιητικά και σίγουρα ισχυρές γνωριμίες.
 Οι μυστικές και στενές σχέσεις του Θεοχάρη με το Ρήγα αποκαλύφθηκαν κατά την ανάκριση από την επιστολή την οποία του έστειλε ο Ρήγας από την Τεργέστη και στην οποία υπογράφεται ως υπαρχηγός της ομάδας της Βιέννης, επιστολή η οποία δεν έχει βρεθεί. Υποστήριξε χρηματικώς, διακώς και ποικιλοτρόπως και δια των σχέσεων του με το εξωτερικό την έκδοση και την κυκλοφορία της επαναστατικής προκήρυξης και αγοράζοντας μεγάλο αριθμό αντιτύπων.

Στην ανάκριση ομολογεί με θάρρος την στενή σχέση του με το Ρήγα, γεγονός που θα τον οδηγούσε στο θάνατο παρότι ήταν αυστριακός υπήκοος. Διέφυγε την καταδίκη σε θάνατο λόγω των ενεργειών της Γερμανίδας συζύγου του, η οποία επισκέφτηκε προσωπικά τον αυτοκράτορα της Αυστρίας με τους δυο μικρούς γιους τους και λόγω των πιέσεων που ασκήθηκαν από Γερμανούς εμπόρους , συνεργάτες του Θεοχάρη. Τελικώς απελάθηκε οικογενειακώς εγκαταλείποντας την περιουσία του. Εγκαταστάθηκε στη Λειψία όπου ήταν έμπορος γουναρικών ο Καστοριανός Κων/νος Π. Π. Ναούμ.

Ο μικρός αδερφός του Κων/νου, ο Παναγιώτης, που φιλοξενήθηκε στο σπίτι του Θεοχάρη, τον περιγράφει ως ‘‘άνδραν λευκοπώγωνα και σεβαστόν’’. Με τον πρωτότοκο γιο του , Δημήτριο, ο Θεοχάρης ασχολήθηκαν με το εμπόριο ιδρύοντας ένα πρακτορείο εμπορικών συναλλαγών, αποστολών και παραγγελιών, αποκτώντας πάλι περιουσία και όνομα.

Ο Ιωάννης, ο μικρότερος γιος του Θεοχάρη , ο οποίος γεννήθηκε στη Λειψία το 1801, διηύθυνε στο Βουκουρέστι, ως αντιπρόσωπος του πατέρα του , έναν σπουδαίο εμπορικό οίκο. Το 1833 ο Ιωάννης εγκαθίσταται στη Βιέννη ως έμπορος χονδρικής πώλησης ανάμεσα στην Αυστρία και την Ανατολή. Στη Βιέννη βρήκε και τον αδερφό του πατέρα του, Παύλο.

Ο Νικόλαος , ο μεσαίος γιος του Θεοχάρη, γεννημένος το 1793 σπούδασε νομικά και πολιτικές επιστήμες στη Λειψία. Ήρθε στην Ελλάδα και ασχολήθηκε με την πολιτική. Επί Καποδίστρια διετέλεσε έφορος της στρατιωτικής και ναυτικής γραμματείας και μέλος της πολιτογραφικής επιτροπής. Διετέλεσε επίσης υπουργός επί των οικονομικών στην Κυβέρνηση Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου του 1833, στην Κυβέρνηση Ιωάννη Κωλλέτη του 1834 και στην Κυβέρνηση Άρμανσπεργκ του 1835.

Στην Κυβέρνηση του Όθωνα, είχε τη θέση του υπουργού επί των Εσωτερικών και της Δημόσιας Εκπαιδεύσεως μετά το 1839. Από το 1855 έως το 1863 ήταν Γενικός Επίτροπος Επικρατείας στο Ελεγκτικό Συνέδριο. Το 1862 πήρε τη θέση του υπουργού Δικαιοσύνης και Εξωτερικών στην Κυβέρνηση Ιωάννη Κολοκοτρώνη. Ήταν νομάρχης Αττικής και Βοιωτίας, γενικός επίτροπος της Επικρατείας , και εκτός αυτού ιδρυτικό μέλος της αρχαιολογικής εταιρείας.

Ο Νικόλαος Θεοχάρης λόγω της ‘’άκρας τιμιότητάς του’’ ορίστηκε από το Ριζάρη διαχειριστής της περιουσίας του, την οποία παρέδωσε στη συσταθείσα Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή. Πέθανε το 1867.

* * *

«Ο Γεώργιος Θεοχάρης ήταν φιλελεύθερος, αλλά πάντοτε σύννους και βραχύλογο και λίαν προσεκτικώς ομίλει περί της προπαρασκευαζόμενης επαναστάσεως, εταράσσετο δε και συνεκινήτο, οσάκις εγίνετο λόγος περί του θανάτου των αυτού εταίρων». Επιστολαί Γεωργίου Κρέμου.

Εξακολουθεί την πατριωτική δράση ο Θεοχάρης ως δραστήριο μέλος της Φιλομούσου Εταιρείας της Βιέννης, όντας αντιπρόσωπός της στη Λειψία. Μετά την ελληνική ανεξαρτησία ο Θεοχάρης διορίστηκε πρόξενος της Ελλάδας στη Λειψία έχοντας διακαή πόθο την απελευθέρωση και της ιδιαιτέρας πατρίδας του, της Καστοριάς, της έμορφης της χώρας. Πέθανε στη Λειψία το 1843, 85 ετών.

Κάλλιο δια την πατρίδα, κανείς να χαθήΉ να κρεμάση φούντα, για ξένον στο σπαθί.

Στις ανακρίσεις όλοι οι συλληφθέντες, όπως είδαμε, δήλωσαν ‘’ομόφρωνες’’ του Ρήγα, λέγοντας πως οι πράξεις τους δεν εστρέφονταν ποτέ κατά της αυστριακής αυτοκρατορίας, την οποία ευγνωμονούν μάλιστα, γιατί τους παρείχε την ελευθερία να εργάζονται, να σπουδάζουν και να διαβιούν ελεύθεροι. Ο Θούριος και τ’ άλλα πατριωτικά τραγούδια κι ο πόθος για τη λευτεριά διατηρούσαν υψηλό το φρόνημά τους αυτές τις δύσκολές στιγμές. Η παράδοση του Ρήγα και των συναγωνιστών του, που είχαν οθωμανική υπηκοότητα, στην Υψηλή Πύλη ήταν εύκολη και εντυπωσιακή εκδούλευση για τις αυστριακές αρχές, τους παρέδωσαν χωρίς να τους δικάσουν. Σιδεροδέσμιους τους επιβίβασαν στις 27 Απριλίου 1798 σε ποταμόπλοιο με προορισμό την Κωνσταντινούπολη. Το παμβαλκανικό κάλεσμα του Ρήγα τους φόβιζε. Το δε προσωπικό κάλεσμα στον Πασά του Βιδηνίου Πασβαντζόγλου μέσω του Θούριου μάλλον τους τρόμαζε.

Τι στέκεις Πασβαντζόγλου, τόσον εκστατικός;Τινάξου στο Μπαλκάνι, φώλιασε σαν αετός.Τους μπούφους και κοράκους καθόλου μη ψηφάς.Με το ραγιά ενώσου, αν θέλεις να νικάς!

Οι στίχοι όπως φαίνεται αφήνουν να εννοηθεί πως υπήρχε σχέση ανάμεσα στους δυο επαναστάτες, κάτι που όμως δε στοιχειοθετείται. Ο Ρήγας είχε σίγουρα τους λόγους του που τον καλεί. Ήταν εποχή πολλών επαναστατικών δράσεων από πασάδες με σκοπό την αποστασία , τις οποίες η Υψηλή Πύλη δεν μπορούσε να ελέγξει πλέον. Αποφάσισαν με συνοπτικές διαδικασίες να κλείσουν το κεφάλαιο Ρήγας. Γι’ αυτό αντί να συνεχίσουν προς την Κωνσταντινούπολη κατέληξαν στο Βελιγράδι μέσω του Σάβου, παραπόταμου του Δούναβη, στο φρούριο Νεμπόιζα 10 Μαΐου 1798. Μυστικό φιρμάνι από την Υψηλή Πύλη για άμεσο στραγγαλισμό τους έβαλε τέλος στα μαρτύρια που επί 40 ημέρες έζησαν στον σκοτεινό Ατρόμητο Πύργο. Η εκτέλεση πιθανόν έγινε στις 24 Ιουνίου και τα πτώματα των 8 συντρόφων, πολιτών του κόσμου, ρίχτηκαν στο Δούναβη. Έγγραφο της 28ης Ιουνίου 1798 στο Σεμλίνο αποκαλύπτει το μαρτυρικό τους θάνατο καθώς και τις οδηγίες που δόθηκαν για να συγκαλυφθεί ο τρόπος θανάτου των και να διαδοθεί πως τάχα δραπέτευσαν.
 Ρήγας Βελεστινλής, Ευστράτιος Αργέντης, Αντώνιος Κορωνιός, Δημήτριος Νικολίδης, Θεοχάρης Τουρούνζιας και οι Ιωάννης και Παναγιώτης Εμμανουήλ οι οραματιστές της ελευθερίας έγιναν με τη θυσία τους μαντατοφόροι της. Μαντατοφόροι της Δικαίας Ελευθερίας που έχει ως φύλακα το Νόμο.

Μαντατοφόρος έγινε και σ’ όλα τα ΒαλκάνιαΓια τους λαούς προμήνυσε μια άγια αυγή απ’ τα ουράνια.

Γράφει για το Ρήγα ο Σέρβος ποιητής Βοϊσλάβ Ίλιτς στο ποίημά του ‘’Μαντατοφόρος της Ελευθερίας’’ και συνεχίζει:

Και μόνος στα χαλάσματαΣτέκει ο παλιός ο πύργοςΚαι καρτερεί μια ένωσηΣτα σκόρπια τα Βαλκάνια.

21 Απριλίου 2011 ο Ατρόμητος Πύργος με τη συνεργασία δύο κρατών, Ελλάδας και Σερβίας, έγινε ένα σύγχρονο μουσείο αφιερωμένο στους απελευθερωτικούς αγώνες των βαλκανικών λαών και με ειδικό αφιέρωμα στις ιδέες, τη ζωή και το έργο του Ρήγα που παρουσιάζονται με τη χρήση πολυμέσων.
 Το όνομα του Ρήγα έγινε σύμβολο θυσίας, μιας θυσίας που είχε μια εκπληκτική δυναμική. Ο ορμητικός του λόγος και ο επαναστατικός ανθρωπισμός του πρέπει να ζουν πάντα και να μην πάψουν να είναι σημεία αναφοράς για τους λαούς και τους διοικούντες αυτών.

Κλείνοντας θα ήθελα να παραθέσω ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Ρήγα ‘‘Τα Δίκαια του Ανθρώπου’’ για την Ελευθερία, το οποίο με συγκινεί , γιατί η Ελευθερία όπως αυτή ορίστηκε από τους σοφούς και για την οποία θυσιάστηκαν όχι μόνο οι προαναφερθέντες αλλά και αμέτρητοι άλλοι, αποτελεί τη βασική προϋπόθεση για την εξέλιξη σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο.

«Ελευθερία είναι εκείνη η δύναμις οπού έχει ο άνθρωπος εις το να κάμη όλον εκείνον, οπού δε βλάπτει εις τα δίκαια των γειτόνων του. Αυτή έχει ως θεμέλιο την φύσιν, διατί φυσικά αγαπώμεν να είμεθα ελεύθεροι, έχει ως κανόναν την δικαιοσύνην, διατί η δικαία ελευθερία είναι καλή, έχει ως φύλακα τον Νόμον, διατί αυτός προσδιορίζει, έως που πρέπει να είμεθα ελεύθεροι. Το ηθικόν σύνορον της Ελευθερίας είναι τούτο το ρητό: ‘’Μη κάμης εις τον άλλον εκείνο οπού δεν θέλεις να σου κάμουν.’’ Ο Νόμος έχει χρέος να διαφεντεύει την κοινήν ελευθερίαν όλου του έθνους και εκείνην του κάθε ανθρώπου, κατοίκου εις ταύτην την αυτοκρατορίαν, εναντίον της καταθλίψεως και της δυναστείας των διοικητών. Όταν αυτοί διοικούν καλώς, να τους διαφεντεύη, ει δε κακώς, να τους αποβάλλη». (Άρθρα 2,6,9).




Βιβλιογραφία

1) Παπαδριανός Αδριανός:
α) Το επαναστατικό κίνημα του Ρήγα και οι Καστοριανοί συνεργάτες του.
β) Η συγγραφική δράση του Καστοριανού Ιωάννη Εμμανουήλ, συνεργάτη του Ρήγα Βελεστινλή.
2) Παντελής Τσαμίσης: Η Καστοριά και τα μνημεία της
3) Κρέμος Γεώργιος: Επιστολαί
4) Γεώργιος Λάιος: Οι αδελφοί Πούλιου, ο Γ. Θεοχάρης και οι άλλοι σύντροφοι του Ρήγα
5)Παντελής Ζάττας: Σχολεία, διδάσκαλοι, λόγιοι της τουρκοκρατούμενης Καστοριάς
6) Βικιπαίδεια
7) Kastorianos apodimos
8) Αναστάσης Κ. Πηχεών: Εθνομάρτυρες του Γένους
9) Αναγνωστήριο της Βουλής: Λεξικά Ονομάτων
10) Εφημερίδα τα ΝΕΑ
11) Παπαναναούμ Κων/νος (kastoriamos opodimos): Μια προσωπική απολογία του Π.Π.Ναούμ(1810-1885)
12) Κων/νος Δούφλιας: Δημοτικά τραγούδια της Μακεδονιάς
13) Επιστημονική εταιρεία μελέτης Φερρών-Βελεστίνου-Ρήγα
14) Καντάτα Ελευθερίας: ‘’Βουλή των Ελλήνων’’
15) Ελευθεροτυπία – Ιστορικά: Ρήγας Βελεστινλής
16) Γιάννης Κόκκωνας: Εξερευνήσεις στα χειρόγραφα της Γενναδείου Βιβλιοθήκης
17) Δημήτριος Καραμπερόπουλος: Μελέτες , Άρθρα, Άπαντα του Ρήγα Βελεστινλή
18) Ιωάννης Βασδραβέλης: Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της ανεξαρτησίας αγώνας
19) Εφημερίδα ΟΔΟΣ: Άρθρα
20) παπα-Χρίστος Κυριακόπουλος: Η μουσική του Θούριου και άσματα της εκδόσεως 1998

Σημείωση:

Η κ. Ελένη Βαφειάδου Παπανικολάου κοινοποίησε στην ΟΔΟ, την επιστολή που απέστειλε ο Καστοριανός κ. Μενέλαος Μπατρίνος, καθηγητής Ιατρικής του πανεπιστημίου Αθηνών, προς τον καθηγητή Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου κ. Γιάννη Κοκκώνα, σχετικά με την δημοσιευθείσα εργασία του "Ίχνη του Ιωάννη Εμμανουήλ, συντρόφου του Ρήγα Φεραίου σε μαθηματάριο του 18ου αιώνα", από το βιβλίο «Μονογραφίες  Γενναδείου Βιβλιοθήκης» για τους αδελφούς Εμμανουήλ. Η επιστολή, η οποία δημοσιεύεται κατόπιν αδείας του κ. Μ. Μπατρίνου, έχει ως εξής:

«Αγαπητέ κύριε Κοκκώνα,Διάβασα με μεγάλο ενδιαφέρον το άρθρο σας στις Μονογραφίες Γενναδείου VI για τους αδελφούς Εμμανουήλ και ιδιαίτερα για την πολυτάλαντο προσωπικότητα του Ιωάννη Εμμανουήλ Μπατρίνου (μην σας εκπλήσσει το επώνυμο θα το δικαιολογήσω στη συνέχεια), τη μόρφωση, τις γνώσεις του και τη λογοτεχνική του ικανότητα ακόμα και τη δεξιότητά του στη σκιτσογραφία διότι το σκίτσο του Ρήγα είναι άψογο. Ένας νέος εκείνης της εποχής ο οποίος σε ηλικία 24 ετών ήταν τέλειος κάτοχος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, γνώστης των Λατινικών, των γερμανικών σε βαθμό που • μπορούσε σε ηλικία 18 ετών νε μεταφράζει γερμανικά βιβλία, των γαλλικών που εκδίδει σε ηλικία 23 ετών βιβλίο αριθμητικής έχει προσόντα που μόνο γόνοι των αριστοκρατών της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας μπορούσαν να είχαν δυνατότητα να τα διαθέτουν. Με αυτά τα προσόντα, μπορεί να φαντασθούμε τι εξέλιξη θα είχε ο Ιωάννης αν ζούσε με τις γνώσεις του και το φλογερό πάθος για την πατρίδα, θα ήταν ίσως κατ' αναλογία ένα είδος Κοραή. Ο Ιωάννης γιός του Εμμανουήλ Ιωάννου Μπατρίνου, του μόνο Καστοριανού που αναφέρεται ως επίτροπος του ναού, έλαβε ως πρωτότοκος το όνομα του παππού του.Ο πατέρας του Εμμανουήλ Ιωάννου Μπατρίνου Ιωάννης (γεννηθείς το τέλος 1600 αρχές 1700) είχε τους εξής γυιούς: Τον πρωτότοκο Εμμανουήλ που φέρει το όνομα του παππού του. Τον Παύλο (πιθανή γέννηση 1723-1725) ο οποίος ήταν και ο συνεχιστής της οικογένειας Μπατρίνου δια του υιού του Στέργιου-Παύλου­Λεωνίδα-Μενέλαου-Λεωνίδα-Μενέλαου (υποφαινόμενου) Λεωνίδα Μπατρίνου). Τον Αργύριο (αναφέρεται ως δωρητής λάσσων με τον Εμμανουήλ το 1788 (Κώδικες Καστοριάς και Γεωγραφία Βάλβη μετάφραση Γκούμα έκδοση 1839 τόμος 3, σελ. 145) και ως επίτροπος το 1796.Τον Δημήτριο αναφέρεται σε επιστολή προς τον Παύλο Baratino d' Espagnia στην Καστοριά του Juan Bouligny Ιταλού Πρόξενου της Ισπανίας στην Κωνσταντινούπολη).Τον Κωνσταντίνο (αναφέρεται στη διαθήκη του Εμμανουήλ).Ο Εμμανουήλ ήταν πλούσιος έμπορος όπως φαίνεται από τις δωρεές που έκανε και τις άνετες σπουδές του γιού του Ιωάννη και σημαντικός παράγων στην κοινότητα των Δυτικομακεδόνων πραγματευτών της Βιέννης. Εκλέγετο συνεχώς πρώτος έως τρίτος μεταξύ των 12 Επιτρόπων του ναού από το 1776 μέχρι 1794, τέσσερα έτη προ του θάνατό του. Εμφανίζεται πρώτη φορά με το επίθετο Μπατρίνος μαζί με τον αδελφό του Αργύριο ως Μπατρινάδες λασοθέτες των σχολείων της Καστοριάς το 1788. Ως Επίτροπος αναφέρεται Εμμανουήλ ή Μανώλης Ιωάννου και για πρώτη φορά Εμμανουήλ Ιωάννου Μπατρίνος Καστοριανός το 1798. Το Μπατρίνος ήταν πιθανόν παρατσούκλι από το βλαχορουμανικό Batrin που σημαίνει γέρος. Το έχει πλέον επώνυμο ο γιος του Παύλου Στέργιος και οι μεταγενέστεροι, ο οποίος ήταν επίσης πλούσιος με πολλές δωρεές (υπολογίζονται συνολικά στα 5487 φιορίνια) μέχρι το 1816 όταν υπέστη άγνωστης αιτίας καταστροφή και αναγκάσθηκε να εμπιστευθεί τα υπάρχοντά του και την «δυστυχή φαμίλια» του στο πρέσβη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Μαυρογένη.Ο Εμμανουήλ θα πρέπει να έκτισε το αρχοντικό το οποίο είναι γνωστό ως «των αδελφών Εμμανουήλ» την ίδια εποχή (περί το 1787) που ο αδελφός του Παύλος έκτισε το σπίτι του Μπατρίνου».

Τέλος, όπως ενημερώνει η κ. Ελένη Βαφειάδου Παπανικολάου στο ίδιο αυτό βιβλίο της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, ενδιαφέρον παρουσιάζει ακόμη για την πόλη της Καστοριάς, η εργασία του κ. Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη με τίτλο "Χειρόγραφες πηγές της εκκλησιαστικής Ιστορίας στη Γεννάδειο", οκτώ σελίδων που εμπεριέχουν από τον φάκελο Βολίδη, που φέρει τον τίτλο «Κώδιξ Μητροπόλεως Καστορίας» α) Σπάραγμα κώδικος της Μητροπόλεως Καστορίας β) Σπάραγμα κώδικος της Μητροπόλεως Καστοριάς από τον Φιλάρετο Βαφείδη γ) και ένα τρίτο επίσης με τους προηγούμενους τίτλους. Ακολουθεί το τμήμα με τίτλο «Συζήτηση κώδικες της Καστορίας στην Εθνική Βιβλιοθήκη» και στο τέλος «Συμπέρασμα».



Σχετικά κείμενα:

• ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΠΑΠΑΔΡΙΑΝΟΥ: Η συγγραφική δράση του Καστοριανού Ιωάννου Εμμανουήλ, συνεργάτητου Ρήγα Βελεστινλή
• ΑΝΑΣΤΑΣΗ Κ.ΠΗΧΙΩΝ: Εθνομάρτυρες του Γένους
• ΗΛΙΑ ΒΟΥΪΤΣΗ: Εμμανουήλ Φιλλίππου
• ΒΑΣΙΛΗ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΥ: Ο άγνωστος σύντροφος του Ρήγα Φεραίου
• ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ έγραψαν
• ΣΟΝΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΟΥ-ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ: Μικροί ήρωες του ‘21

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ σε συνέχειες από τις 7 Μαρτίου 2013, αρ. φύλλου 682