19.2.10

ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΥ ΟΡ. ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗ: Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη… (VI)

Η ΣΥΝΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ
ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ (ΙΙ)


Το αρχικό κτίσμα της Συναγωγής υπέστη ασφαλώς πολλές τροποποιήσεις και σίγουρα οι συχνές φωτιές που ταλαιπωρούσαν την ξυλόκτιστη Πόλη, θα το έβλαψαν πολλάκις, πριν καταλήξει στην τελευταία ανακαίνιση ή εκ βάθρων ανέγερση στα 1893 106. Αυτήν υποδηλώνει άλλωστε η εβραϊκή χρονολογία 5653 στο υπέρθυρο της αψίδας, όπου επίσης αναγράφεται με εβραϊκούς χαρακτήρες το όνομα Καστοριά.
Ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο ανήκε στην κοινότητα, περιλαμβάνοντας γραφεία, ευμεγέθη κυρίως Συναγωγή, με χωρητικότητα 150 ατόμων, πλούσια διακοσμημένη κατά τις περιγραφές που έχουν διασωθεί, μια δεύτερη μικρότερη Συναγωγή στην άκρη της αυλής, και μικρό ευκτήριο οίκο - «μιντράς», που χρησιμοποιεί- το για τις καθημερινές προσευχές, αλλά και στις γιορτές, όταν γέμιζε η μεγάλη Συναγωγή. Υπήρχε επίσης ένα πηγάδι, όπου «έριχναν» οι πιστοί τις αμαρτίες τους στη γιορτή της Πρωτοχρονιάς - Ρος Ασανά, και το νερό του χρησιμοποιείτο επίσης για την πλύση των νεκρών, πριν την ταφή 107.
Στα 1935, η συναγωγή της Καστοριάς είχε ηλεκτροφωτιστεί, χάρη στις ενέργειες του γκαμπάϊ Yomtov Sulam, ο οποίος έδωσε μαζί με την οικογένειά του συναυλία με θρησκευτικούς ύμνους, τα έσοδα της οποίας δόθηκαν για το σκοπό αυτό 108.

Στην τελευταία πιθανότατα χαρτογραφική αποτύπωση της περιοχής, το 1928, εμφανίζεται το συγκρότημα της Συναγωγής με τα τρία κτίρια και καταλαμβάνει το 467 οικοδομικό τετράγωνο. Το κτίσμα της κυρίως Συναγωγής χαρακτηρίζεται όμως ως πεπαλαιωμένο, ξύλινο, υπέργηρο έως σαραβαλιασμένο – θαρρείς ως προειδοποίηση του τι έμελλε γενέσθαι. Τραγική ειρωνεία είναι ότι η χαρτογράφηση αυτή έγινε από το Ζακ Πέρβιτιτς 109, για τις ανάγκες των ασφαλιστικών εταιριών που τότε άρχισαν να αναπτύσσονται στον κλάδο πυρός.
Διότι, λίγο αργότερα - στα 1937 - η φωτιά θα φέρει το τέλος 110. Μια ακόμη φωτιά που εξαφάνισε τα κτίρια, τα οποία ως επί το πλείστον ήταν ξύλινα, σβήνοντας για πάντα πολύτιμες ιστορικές μαρτυρίες και τοποθετώντας πια στην ιστορία μια από τις αρχαιότερες Συναγωγές της Πόλης. Έκτοτε ο χώρος εγκαταλείφθηκε και η Συναγωγή δεν ξαναχτίστηκε ποτέ.

Τις επόμενες δεκαετίες η περιοχή άρχισε να εγκαταλείπεται από τον εβραϊκό της πληθυσμό. Στις δεκαετίες του 1950 και 1960 η έξοδος από ολόκληρο το Μπαλατά απέκτησε μαζικό χαρακτήρα, καθώς οι Εβραίοι επέλεξαν να εγκατασταθούν σε νεώτερες και αναπτυσσόμενες συνοικίες της Πόλης, όπως το Πέρα, το Νισάντασι και το Σισλί. Ένας μεγάλος αριθμός επίσης από τους οικονομικά ασθενέστερους μετανάστευσε στο Ισραήλ, όπου στην πλειοψηφία τους εγκαταστάθηκαν στη Yehudiya, κοντά στη Γιάφφα 111. Ενώ στο Μπαλατά ήρθαν να κατοικήσουν ανατολίτες, με καταγωγή κυρίως από την Κασταμονή του Πόντου. Ένα κεφάλαιο της ιστορίας έκλεισε…

Σήμερα διατηρούνται η αψιδωτή κυρίως πύλη της Συναγωγής και άλλη μια πύλη στην πίσω πλευρά και ικανό μέρος των τοίχων του αυλόγυρου. Σε μια γωνιά είναι στοιβαγμένες κάμποσες ταφόπλακες 112. Πρέπει να επισημανθεί πως στην περιοχή του Εγρήκαπου έχουν ανεβρεθεί εβραϊκές επιτύμβιες επιγραφές, χρονολογούμενες από την βυζαντινή περίοδο, με ονόματα Ρωμανιωτών ελληνοφώνων Εβραίων, καθώς στο σημείο αυτό βρίσκονται και τα απομεινάρια από το αρχαιότερο εβραϊκό κοιμητήρι της Πόλης, ακριβώς έξω από τα Βυζαντινά χερσαία τείχη, όπου μεταξύ άλλων ετάφη και ο πρώτος μετά την Άλωση της Πόλης Αρχιραββίνος, ο Μωύς Καψάλης 113.

Διατηρείται επίσης και το Σχολείο της κοινότητας, που λειτουργούσε από πολύ παλιά ως Ιεροσπουδαστήριο - Ταλμούδ Τορά - και φαίνεται ότι ήδη στα 1929 είχε διακόψει τη λειτουργία του 114. Στο πίσω σοκάκι, ανηφορίζοντας δέκα με είκοσι μέτρα, συναντάς δίπατο πέτρινο κτίσμα με δώμα, με τον κεραμοπλαστικό του ιστό να ξεχωρίζει. Σήμερα έχει διαμορφωθεί σε κτίριο κατοικιών. Ένα στενό πιο πάνω, στο Λιμοντζού σοκάκι, ισόγειο ταπεινό κτίριο αποτελούσε άλλοτε την έδρα των συλλόγων Μακαμπή και Ha Hamla και δίπλα του βρισκόταν το σπίτι του τελευταίου ραββίνου 115. Σήμερα το ημιερειπωμένο κτίσμα αποτελεί την έδρα του Μποζκούρτ 116 Σπορ Κουλουμπού, με έτος ιδρύσεως 1949. Σώζονται επίσης αρκετά σπίτια των αρχών του 20ου αιώνα, χτισμένα από τούβλο, που κατοικούνταν από μεσοαστικές εβραϊκές οικογένειες, καθώς τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα αυτού, το εκσυγχρονιστικό και ανακαινιστικό πνεύμα του τότε Αρχιραββίνου της Πόλης Χαϊμ Ναχούμ είχε έντονα επηρεάσει τους κατοίκους της συνοικίας αυτής, ώστε μέχρι και τη δεκαετία του 1930 η εικόνα της ήταν έντονα αναβαθμισμένη 117.

Θλιβερή εικόνα γεμίζει την ψυχή του επισκέπτη. Όπως συχνά συμβαίνει στην Τουρκία, ο χώρος της Συναγωγής της Καστοριάς κάποια στιγμή κηρύχθηκε mazbut. Εγκατελελειμένος και εμπερίστατος, υπό την προστασία δηλαδή του κράτους – όρος που χρησιμοποιείται υποκριτικά από το τουρκικό δημόσιο, ώστε να καταλαμβάνει μειονοτικά ιδρύματα. Έτσι κι εδώ το οικόπεδο της Συναγωγής καταλήφθηκε από τη Διεύθυνση Βακουφίων και στη συνέχεια στα 1992 νοικιάστηκε σε ιδιώτες.
Την τελευταία εικοσαετία η έκταση έχει ισοπεδωθεί και χρησιμοποιείται ως σταθμός φύλαξης αυτοκινήτων – OTOGAR PARKI, λες κι από κάποια άσχημο παιχνίδι της ιστορίας έπρεπε να έχουν όμοια κακή τύχη κι οι δυο Συναγωγές 118 των Καστοριανών Εβραίων, τόσο στην μητέρα πατρίδα της Μακεδονίας, όσο και στην βασιλίδα των πόλεων Κωνσταντινούπολη...

Ξαναπήγα στη γειτονιά της Καστοριάς, Σεπτέμβρη του 2008, για να ξαναδώ τα μέρη αυτά τα μπολισμένα με την ιστορία της Πόλης, να πάρω στην ψυχή μου τον αέρα της γειτονιάς και της μνήμης.

Στην ευρύτερη περιοχή του ερειπίου της Συναγωγής της Καστοριάς και σε απόσταση λίγων δεκάδων ή εκατοντάδων μέτρων από αυτήν βρίσκονται εννιά ελληνορθόδοξες εκκλησίες 119, μια αρμενική 120, ένα βυζαντινό κοιμητήρι 121, η βυζαντινή μονή της Χώρας και δυο ακόμη βυζαντινοί ναοί 122 που έχουν μετατραπεί σε τεμένη, κινστέρνες 123, δυο ενεργές Συναγωγές 124 και μια κλειστή 125 και τέσσερα ή πέντε ακόμη ερείπια παλιών ιστορικών Συναγωγών 126, το εβραϊκό Νοσοκομείο Ορ Αχαϊμ – και φυσικά κάμποσα παλαιότατα τεμένη 127, λουτρά 128 κι άλλα μουσουλμανικά ευαγή ιδρύματα. Καταλαβαίνετε λοιπόν ότι πρόκειται για μια περιοχή έντονα φορτισμένη ιστορικά, αφού επιπλέον βρίσκεται δίπλα στα βυζαντινά τείχη, το ανάκτορο του Πορφυρογέννητου, τις Βλαχέρνες και φυσικά την Κερκόπορτα. Κάθε σου βήμα πατάει πάνω στο παρελθόν, κάθε σου ματιά έρχεται κατάματα και αντιμέτωπη με την ιστορία.

Αυτή τη φορά επέλεξα να ανέβω από τον Κεράτιο στο ύψος της Ξυλόπορτας – διαδρομή περισσότερο δύσκολη, αφού πρέπει να σκαρφαλώσεις τα κάπως απότομα σκαλοπάτια – τις εσκαλέρας των Καστοριανών – και επιπλέον να περάσεις μέσα από τον τσιγγανομαχαλά, πολλά σπίτια του οποίου είναι αλλοτινά μέγαρα εβραίων και ρωμιών, που υποχρεώθηκαν από τα γεγονότα να τα εγκαταλείψουν και βεβαίως σήμερα καταρρέουν.
Ο περίβολος παραμένει στη θέση του, όπως και η επιγραφή στην κύρια πύλη. Έχει όμως αφαιρεθεί το υπέρθυρο αέτωμα και η επιγραφή της πίσω πύλης. Και βεβαίως ο χώρος εξακολουθεί να λειτουργεί ως σταθμός αυτοκινήτων, πληγώνοντας την ιστορία και τις μνήμες μας…

Κατηφορίζοντας για να φύγω, θυμήθηκα πως εκείνη η μέρα – η 6η Σεπτεμβρίου του 2008 - ήταν θλιβερή επέτειος μιας ακόμη αποφράδας μέρας. Αναφέρομαι ασφαλώς στα Σεπτεμβριανά του 1955 – στην ύστερη, τη σύγχρονη Άλωση της Πόλης. Πρέπει εδώ να επισημανθεί πως το έντονο κλίμα ανασφάλειας που επικράτησε μετά τα Γεγονότα είχε σα συνέπεια την ολοσχερή έξοδο των Ρωμιών από την περιοχή, που γρήγορα τους ακολούθησαν και οι Εβραίοι, επιλέγοντας να ζήσουν σε άλλες περισσότερο ασφαλείς περιοχές, αφήνοντας πίσω τους ερείπια και πολλούς αιώνες ιστορίας…

(συνεχίζεται)



106. Mili Mitrani και Ersin Alok, Anatolian Synagogues, Istanbul 1992, σελ. 257
107. Naim Güleryüz, ο.π., σελ 22.
108. Marie - Christine Varol, Balat, ο.π., σελ. 19.
109. acques Pervititch Sigorta Haritalarında Istanbul, Axa Oyak, Istanbul χ.χ., σελ. 174.
110. Ilan Karmi, Jewish Sites of Istanbul. A guide book, The Isis Press, σελ. 54. Πρέπει να σημειωθεί ότι στην «ημιεπίσημη» έκδοση της Εβραϊκής Κοινότητας της Τουρκίας, που αναφέρεται στις Συναγωγές της Κωνσταντινούπολης, δε γίνεται λόγος για φωτιά, παρά μονάχα για εγκατάλειψη του χώρου στα 1937, λόγω της μετεγκατάστασης των Εβραίων της περιοχής στο Γαλατά και το Πέρα. Βλ. Naim Güleryüz και Izzet Keribar, The Synagogues of Istanbul, Gözlem, Istanbul 2008, σελ. 66. Εκτίμηση του γράφοντος είναι πάντως ότι είναι απίθανο να εξαφανίστηκε σχεδόν ολοσχερώς μια Συναγωγή με τα παρακείμενα βοηθητικά κτίρια της, μόνον λόγω της εγκατάλειψης της. Η ύπαρξη μέχρι σήμερα της γειτονικής Συναγωγής της Ιστιπόλ, που στέκει ακέραιη διακόσια μέτρα δυτικότερα – αν και εγκαταλελειμμένη – πιστοποιεί αυτή τη θέση.
111. Marie - Christine Varol, Balat, ο.π., σελ. 4.
112. Μέχρι πριν λίγα χρόνια διατηρούνταν και η αψίδα του Εχάλ με τα σκαλιά του. Βλ. τη σχετική φωτογραφία στο Mili Mitrani και Ersin Alok, ο.π., σελ. 257
113. Το νεκροταφείο αυτό έχει πάψει να χρησιμοποιείται από τα 1839. Βλ. Ilan Karmi, Jewish Sites, ο.π., σελ. 55 και Marie - Christine Varol, Balat, ο.π., σελ. 22-23.
114. Marie - Christine Varol, Balat, ο.π., σελ. 22. Στο συμπέρασμα αυτό οδηγείται η Varol καθώς το σχολείο αυτό δεν εμφανίζεται στους γνωστούς χάρτες του αυστριακού Pervitich, που συντάχθηκαν για τις ασφαλιστικές εταιρείες.
115. Marie - Christine Varol, Balat, ο.π., παράρτημα, φωτ. 55.
116. Μποζκούρτ σημαίνει γκρίζος λύκος, όμως εδώ πρόκειται για αθλητικό σύλλογο, που δε φαίνεται – κατά τη γνώμη του γράφοντος - να έχει σχέση με τη γνωστή με το ίδιο όνομα ακροδεξιά παρακρατική οργάνωση. Βλ. την ίδια θέση στο Μηνάς Ιωακειμόπουλος, Τριαντάφυλλα κι αγκάθια, Γκοβόστης, Αθήνα 2008, σελ. 40.
117. Stanford J. Shaw, ο,π,, σελ. 230-231.
118. Η Συναγωγή της Καστοριάς επί της σημερινής οδού Πλάτωνος κατεδαφίστηκε στα 1948 και έκτοτε ο χώρος παραμένει άχτιστο οικόπεδο, που χρησιμοποιείται άτυπα ως χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων των περιοίκων, ενώ σ’ ένα τμήμα του έχουν χτιστεί σύγχρονες κατοικίες. Βλ. Πάνος Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 17-19.
119. Πρόκειται για τους ναούς Παναγίας Χατζηριώτισσας, Παναγίας Κυρίας των Ουρανών, Παναγίας Σούδας, Αγίου Γεωργίου Εντιρνέκαπου, Αγίου Δημητρίου Σαρμασικίου, Ταξιαρχών Μπαλατά, Παναγίας Μπαλίνου, Παναγίας Βλαχερνών, Αγίου Δημητρίου Ξυλόπορτας, που όλοι τους βρίσκονται σε μικρή ακτίνα γύρω από τη Συναγωγή της Καστοριάς.
120. Πρόκειται για το ναό του Σουρπ Χιρεσνταγκαμπέτ.
121. Το Πατριαρχικό Νεκροταφείο Εγρήκαπου και ο ναός του Αγίου Κυριακού.
122. Πρόκειται για το Kefeli camii (Μονή Μανουήλ) και το Atik Mustafa Pasa camii (ναός Πέτρου και Μάρκου).
123. Όπως η κινστέρνα του Άσπαρος, πάνω στην οποία έχει χτιστεί το στάδιο του Καραγκιουμρούκ.
124. Πρόκειται για τις Συναγωγές της Αχρίδας και της Ιάμπολης (Yambol). Υπάρχει επίσης και η συναγωγή Kado-ori εντός του Νοσοκομείου Ορ Αχαϊμ.
125. Πρόκειται για τη Συναγωγή της Ιστίπ (Iştipol), που είναι ξυλόχτιστη, στον ίδιο τύπο που ήταν χτισμένη η Συναγωγή της Καστοριάς. Μερικοί μελετητές συγχέουν τις δυο συναγωγές, που πάντως βρίσκονται πολύ κοντά. Βλ. Ester Juhazs, “Synagogues”, στο Esther Juhasz (ed.), Sephardi Jews, ο.π., σελ. 37 και σελ. 38 όπου δημοσιεύεται φωτογραφία της συναγωγής της Ιστίπ, με εσφαλμένη λεζάντα ως συναγωγή της Καστοριάς.
126. Πρόκειται για τις Συναγωγές Τζάνα, Ελιάχου, Θεσσαλονίκης ή Sigri, Βέρροιας και μέχρι πρόσφατα η συναγωγή Pol Yashan (παλιά Πόλη), που κατεδαφίστηκε το 1989 κατά τη διαπλάτυνση του παραλιακού δρόμου του Κεράτιου κόλπου. Η Τζάνα ήταν ηπειρωτική πόλη κοντά στην Καστοριά, το εβραϊκό στοιχείο της οποίας μετεφέρθη στην Πόλη ταυτόχρονα με τους Καστοριανούς.
127. Όπως το Ivaz Efendi camii το Ferruh Kethuda camii και το μεγάλο τέμενος της Μιχριμάχ.
128. Όπως το Hançerli Sultan hamam, το Tahta Μinare hamam και το Çavus ή Ferruh Kethuda hamam το οποίο χρησίμευε και ως τελετουργικό λουτρό (μικβέ) για τους Εβραίους ολόκληρου του Μπαλατά και γι’ αυτό ήταν γνωστό ως El Banyo de Balat.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.

ΑΝΑΡΤΗΣΕΙΣ